ص:2

انسجام اسلامی (زمینه ها، مبانی، موانع و راهکارهای اتحاد اسلامی)

کد: 1386

نویسنده: لطف علی لطیفی پاکده

ویراستار: مرضیه علاقه بند

تهیه کننده: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ناشر: دفتر عقل

نوبت چاپ: اول / 1388

شمارگان: 1200

بها: 16000 ریال

نشانی: قم، بلوار امین، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

تلفن: 2919670 _ 0251 دورنگار : 2915510

تهران: جام جم، ساختمان شهید رهبر، طبقه زیرزمین

تلفن: 22014738 نمابر: 22164990

info@irc.ir Emial: www.irc.ir

شابک: 0-92-2761-964- 978 / ISBN: 978-964-2761-92-0

ص:3

ص:4

حدیث کساء23

حدیث اثنا عشر24

3. دشمن مشترک24

4. زبان دینی مشترک24

5. محبت اهل بیت(ع)24

6. محبت صحابه26

7. مجاورت جغرافیایی27

8 . پذیرش اجتهاد27

9. سازمان کنفرانس اسلامی28

فصل سوم: مبانی اتحاد اسلامی (ملی _ جهان اسلام)29

1. وحدت در قرآن29

الف) فرمان وحدت30

ب) ممنوعیت تفرقه31

ج) ریشه های تفرقه33

یک _ انحراف از حق33

دو _ سرکشی و کفرورزی در برابر آیات الهی36

د) تفرقه، خواست شیطان37

2. پیامبر اعظم(ص) و اتحاد امت38

الف) تخریب مسجد تفرقه آفرین39

ب) تأکید بر اهمیت وحدت40

3. سخنان اهل بیت(ع)41

الف) سخنان امیرمؤمنان، علی بن ابیطالب(ع)41

ب) سخنان دیگر ائمه(ع)43

امام حسن(ع)43

ص:5

امام سجاد(ع)43

امام باقر(ع)44

امام صادق(ع)44

امام موسی کاظم(ع)46

4. وحدت، ضرورت امروز جهان اسلام46

الف) تبلیغ گسترده مسیحیت46

ب) پدیده درگیری های خونین47

ج) عقبماندگی علمی و صنعتی47

د) تحریک های دشمن47

ه_) حضور دشمنان در قلب جهان اسلام48

و) ایران اسلامی، بزرگترین سنگر دفاع از دین48

5. نظریه های اندیشمندان شیعه49

امام خمینی(ره)49

مقام معظم رهبری50

میرزا محمدحسین شیرازی51

آیت الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی52

آیت الله سید حسین طباطبایی بروجردی53

آیت الله کاشف الغطا54

آیت الله سید علی حسینی سیستانی54

آیت الله مکارم شیرازی55

آیت الله صافی گلپایگانی55

حجت الاسلام شهید نواب صفوی56

آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی57

آیت الله شیخ جعفر سبحانی58

آیت الله تسخیری59

حجت الاسلام دکتر بی آزار شیرازی60

ص:6

امام موسی صدر60

ابوجهاد الشیبی61

شیخ عبدالکریم بن محمدرضا زنجانی 62

آیت الله سید هبةالدین شهرستانی 62

6. دیدگاه علمای اهل سنت63

شیخ محمود شلتوت، شیخ الازهر63

شیخ محمدسعید طنطاوی، شیخ الازهر64

دکتر فرید واصل نصر، مفتی اعظم مصر64

شهید حسن البنا65

دکتر یوسف قرضاوی، عالم بزرگ اهل سنت65

سرهنگ معمر قذافی65

اتحادیه جهانی علمای اسلام66

شیخ احمد کفتارو67

شیخ عبدالقادر بیضاوی، امام جمعه اهل سنت ارومیه68

حاج یعقوب شمس، امام جمعه اهل سنت کیش68

فصل چهارم: جلوهها و نمادهای اتحاد اسلامی69

1. نمادهای مذهبی و فرهنگی69

الف) حج69

ب) محبت فاطمه زهرا(س)69

ج) اقتدا در نماز70

2. نمادهای سیاسی72

راهپیمایی روز قدس72

سازمان کنفرانس اسلامی72

علاقه به حزبالله72

3. نمادهای اقتصادی72

قربانی حج72

ص:7

بانک توسعه اسلامی73

فصل پنجم: موانع و راهکارهای اتحاد و انسجام اسلامی74

1. موانع اتحاد اسلامی74

الف) موانع فرهنگی و مذهبی74

یک _ ضعف آگاهی های فرهنگی74

دو _ گفت وگوهای غیرتخصصی76

سه _ تکفیر های نادرست76

چهار _ دروغ، بدفهمی و بدبینی77

پنج _ نظارت ضعیف بر مدرسه های مذهبی81

شش _ اهانت به مقدسات مذهبی81

ب) موانع سیاسی82

یک _ قدرتطلبی82

دو _ دشمنان خارجی83

اظهارنظرهای نابجا87

ج) موانع اقتصادی88

یک _ نداشتن بازار مشترک اسلامی88

دو _ ضعف استانداردها88

سه _ ضعف تبلیغات89

چهار _ فقدان مدیریت مشترک89

پنج _ ضعف بانکداری90

2. راهکارهای ایجاد اتحاد اسلامی90

الف) راهکارهای مذهبی و فرهنگی90

یک _ رفع زمینه های شبهه و اختلاف90

دو _ گسترش دانشگاه های مذاهب اسلامی91

سه _ انتشار فتواها و نظریه های تقریبی93

چهار _ گفتوگوهای علمی93

ص:8

پنج _ گسترش عقلانیت94

ب) راهکارهای سیاسی94

یک _ بالاتر بودن جایگاه سازمان کنفرانس اسلامی94

دو _ تدوین منشور وحدت میان کشورهای اسلامی95

سه _ تعیین مجازات برای تفرقهافکنی96

ج) راهکارهای اقتصادی97

یک _ تأسیس بازار مشترک اسلامی97

دو _ ایجاد مرکز توسعه فنآوری در جهان اسلام97

سه _ توسعه روابط اقتصادی97

چهار _ تقویت صنعت جهانگردی97

پنج _ مدیریت راهبردی اقتصاد کشورهای اسلامی98

شش _ یکپارچه سازی نظام بانکداری در کشورهای اسلامی98

فصل ششم: نقش رسانه در ایجاد و تقویت وحدت99

1. استفاده از زمان های مناسب برای ترویج وحدت و انسجام اسلامی99

الف) ایام حج تمتع99

ب) عیدهای ملی108

ج) عیدهای انقلابی100

د) سفرهای استانی مسئولان نظام101

ه_) هنگام هجوم دشمنان اسلام101

و) دوران توسعه101

2. سیاست های رسانه102

3. وظایف رسانه برای تقویت همگرایی در جهان اسلام103

4. پیشنهادهای برنامه ای104

5. راهکارهای رسانهای105

6. بررسی عملکرد رسانه107

ص:9

پیوستها110

پیوست1. پیشنویس منشور وحدت جهان اسلام110

مبانی112

چشم اندازها113

پیوست 2. قضایای هشتگانه در مسیر تفاهم مسلمانان117

منابع برای مطالعه بیشتر120

کتاب نامه123

ص:10

ص:11

ص:12

تمدن اسلامی به راهکارهای جدید روی آوردند. آنها برای این منظور، هیچ سیاستی را بهتر از حربه دیرینه استعمار پیر که بر شعار «تفرقه بینداز و حکومت کن» استوار بود، نیافتند. البته در نسخه جدید این نظریه، آن را به «تفرقه بینداز و نابود کن» تبدیل کردند.

ازاین رو، در این برهه حساس، هوشمندی تمام مسلمانان در رویارویی با توطئه های دشمنان، لزوم و اهمیت بیشتری دارد، ولی با توجه به حوادث و جریان های حاکم بر صحنه بین الملل، می توان دریافت که هدف اصلی تهاجم های استکبار جهانی، انقلاب اسلامی ایران است. در این شرایط حفظ «وحدت ملی و انسجام اسلامی» بسیار ضروری و نخستین شرط لازم برای پیروزی است.

مرکز پژوهش های اسلامی، برای انجام این رسالت، اثر حاضر را برای برنامه سازان آماده کرده است، با این امید که آنها از تلاش های پژوهشگر گرامی، جناب آقای لطف علی لطیفی پاکده در این مسیر نهایت استفاده را داشته باشند.

گروه پژوهشی علوم سیاسی

اداره کل پژوهش

ص:13

ص:14

بسیاری از مردم، آشکارا یا در ذهن خود می پرسند ملت ما چه نیازی به وحدت با یکدیگر و با امت اسلام دارد؟ این پرسش بسیار مهم است؛ زیرا تا زمانی که این نیاز به خوبی درک نشود، جایگاه اتحاد جامعه اسلامی (ملت و امت) نیز مشخص نمی شود. فرضیه ما این است که اسلام برای ماندگاری و پیشرفت، به وحدت پیروانش نیازمند است. ممکن است شیعه و سنی، هیچ کدام نیازمند وحدت با یکدیگر نباشند، ولی پایداری و پیشرفت اسلام در گرو اتحاد پیروانش است.

در صورت اثبات این فرضیه، دیدگاه ها درباره اتحاد جامعه اسلامی (ملت و امت) تغییر خواهد کرد و با هزار عذر و بهانه به تفرقه دامن زده نمی شود. در غیر این صورت، دو حالت دیگر در پیش رو داریم: نخست، نیاز امت اسلام به اتحاد با یکدیگر و بی توجهی به این نیاز است و حالت دیگر، بی نیازی اسلام و امت اسلام به وحدت مسلمانان که در این حالت، به طور طبیعی باید به یکدیگر بی توجه باشند یا در ستیز دائمی به سر برند.

هر مسلمان وظیفه دارد تکلیف شرعی خود را بفهمد و اینکه قرآن مجید چه دستوری می دهد؟ سنت رسول الله صلی الله علیه و آله چیست؟ بزرگان دین چه می فرمایند؟ عقل سلیم چه حکم می کند؟ آیا باید با تأکید بر مشترکات، وحدت را حفظ کرد یا با بزرگ کردن اختلاف ها، از معتقدان به پروردگار یکتا، رسول خدا صلی الله علیه و آله ، قبله، حج، نماز، جهاد، روزه و زکات، افرادی مشرک ساخت و آنها را واجب القتل دانست یا حتی قتل هر کس را که در درستی برداشت ما شک کرد، واجب شمرد؟ کدام راه درست است؟ کدام یک به دستورهای قرآن

ص:15

مجید نزدیک تر است؟ کدام روش، رسول الله صلی الله علیه و آله را خوشحال می کند و کدام روش، دشمنان دین را؟ کدام یک از این دو راه با عقل سلیم سازگارتر است؟ عالمان بزرگ جامعه اسلامی کدام روش را می پسندند و نابخردان امت، کدام را؟ خردمندان، کدام روش را برمی گزینند و افراد تندرو و نادان، کدام یک را؟ استدلال های کدام گروه قوی تر است و راه کدام گروه، با منافع دشمنان اسلام بیشتر در تضاد است؟

در این زمینه باید بدانیم که منظور از اتحاد و انسجام جامعه اسلامی چیست و زمینه های تحقق آن کدام است؟ مبانی چنین اتحادی در قرآن، سنت، اجماع و عقل چیست و این اتحاد در چه مواردی جلوه گر است؟ موانع اتحاد مسلمانان چیست و راه کارهای مبارزه با آن کدام است؟ دراین میان، رسانه های متعهد چه نقشی می توانند ایفا کنند؟

پژوهشی که پیش رو دارید، می کوشد به این پرسش ها پاسخ دهد.

ص:16

ص:17

ص:18

الفت، به معنای جمع است، مانند الفت علم و عمل با یکدیگر که باید با هم باشند.(1) بنابراین، مسلمانان نیز باید در کنار یکدیگر و با هم باشند.

از سوی دیگر، قرآن مجید از وحدت، به برادری تعبیر کرده است، برای نمونه: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَهٌ ... ؛ همانا مؤمنان با یکدیگر برادرند...». (حجرات:10)

بر اساس این آیه، رابطه میان مؤمنان باید براساس برادری باشد. در این تعبیر، نکته هایی نهفته است، از جمله:

1. دوستی دو برادر، عمیق و پایدار است.

2. دوستی دو برادر، دوسویه است، نه یک سویه.

3. دوستی دو برادر، براساس فطرت و طبیعت است، نه انگیزه های مادی و دنیایی.

4. دو برادر در برابر بیگانه، یگانه و بازوی یکدیگرند.

5. اصل و ریشه دو برادر یکی است.

6. رابطه برادری، سبب گذشت و چشم پوشی است.

7. برادر در شادی برادرش شاد و در غم او غمگین است.(2)

امروزه برای اظهار علاقه و یگانگی، واژه های رفیق، دوست، همشهری و هم وطن به کار می رود، ولی اسلام کلمه برادر را به کار برده که پربارترین واژه ها در این زمینه است. در حدیثی، دو برادر دینی به دو دست تشبیه شده اند که یکدیگر را شست وشو می دهند.(3)

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله فرمود:

ص:19

مؤمنان بسان یک انسان هستند که اگر عضوی از او به درد آید، دیگر اعضای بدن با تب و شب بیداری با او هم دردی می کنند. (1)

اتحاد جامعه اسلامی (ملت و امت) بر نگرشی برادرانه استوار است و در این نگرش، برادران ایمانی، عضوی از بدن به شمار می آیند. آیا اگر عضوی از بدنتان بیمار شود، نخستین راه حل را قطع آن عضو می دانید یا قطع عضو را به زمانی وامی نهید که واقعاً راه دیگری نباشد؟ آیا اگر برادر شما خطایی کند، نخستین اقدام شما قطع رابطه و دشمنی با او خواهد بود؟

منظور از اتحاد جامعه اسلامی (ملت و امت)، نه یکسان شدن افکار و یک جور اندیشیدن است که امری نشدنی است و نه نابودی اصول مذهب حق؛ بلکه برعکس، هدف حفظ این اصول است. برای حفظ این اصول گاه لازم است از برخی فروع گذشت و گاه ضرورت دارد از انجام آشکار اموری که خشم پیروان دیگر مذاهب را برمی انگیزد، پرهیز کرد. امام باقر(ع) فرمود: «لَا تَبُثُّوا سِرَّنَا وَ لَا تُذِیعُوا أَمْرَنَا؛ راز ما را پخش نکنید و فرمان ما را آشکار نسازید». (2)

بنابراین، این پنهان کاری ها در مذهب حق، برای این است که خشم اکثریت برانگیخته نشود و رابطه برادری میان مسلمانان برقرار بماند و آنچه امروزه بر سر مسلمانان عراق و پاکستان می آید، فراگیر نشود. تنها در این صورت، مذهب حق پایدار و پابرجا می ماند.

ص:20

وحدت یعنی دو گروه که با هم اشتراکات و اختلافاتی دارند، در مورد اشتراکاتشان با هم هماهنگ شوند و در مورد اختلافاتشان جوری با هم برخورد منفی نکنند که باعث تفرقه بشود.

... وجود حتی یک وجه اشتراک، علی رغم وجود هزاران اختلاف، قادر خواهد بود از اشیای جدا از هم، «مجموعه» بسازد.(1)

ص:21

... مأمورم با مردم بجنگم تا لا إِلهَ إِلاّ اللّهُ بگویند، پس کسی که لا إِلهَ إِلاّ اللّهُ گفت، جان و مالش از من در امان است، مگر به حقش (مانند قصاص) و حساب (واقعی) او با خداست... .(1)

این حدیث در منابع شیعه نیز نقل شده است.(2) بنابراین روایت، ملاک مسلمانی تنها شهادت به «لا إِلهَ إِلاّ اللّهُ» است و شرط اعتقاد به رسالت نبی اکرم صلی الله علیه و آله در این حدیث نیامده است. (3) عبارت «حسابه علی الله» در روایت، بیانگر این مطلب است که کسی حق ندارد در تشخیص اسلام افراد ریزبین شود و ادعا کند که برای مثال، عده ای از گویندگان «لا إِلهَ إِلّا اللّهُ» دروغ می گویند. بنا به این رهنمود قرآن مجید، نه تنها اسلام، که حتی ایمان افراد را نیز نمی توان انکار کرد:

... وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقَی إِلَیکُمُ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِنًا ... . (نساء: 94)

... و به آن کس که بر شما سلام گوید، مگویید که مؤمن نیستی... .(4)

گفتنی است در آیات 151 تا 153 سوره انعام، اساس همه ادیان الهی، پیروی از راه خدا و دوری از راه دیگران معرفی می شود و عمل به احکام الهی، وحدت آفرین و انجام کارهای غیرالهی، مایه تفرقه خوانده شده است.(5)

از سوی دیگر، اسلام و ایمان، از مفاهیم شدت پذیر و ضعف پذیرند؛ یعنی ممکن است مسلمانان از نظر ژرف بودن اعتقادات مذهبی و میزان عمل به دستورهای دینی با هم تفاوت داشته باشند. در این صورت، می توان گفت

ص:22

اسلام و ایمان برخی قوی تر از بعضی دیگر است. با این حال، باید دانست مسلمانان از نظر حقوقی، برابر با هم به شمار می آیند و چنین امتیازبندی هایی نزد خدا معتبرتر است. البته هنگام بخشیدن مسئولیت ها در جامعه اسلامی نیز این امتیازها باید در نظر گرفته شود. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله می فرماید:

مؤمنان با هم برادرند. خونشان با هم برابر است و در برابر بیگانه بسان یک دست هستند و از امانی که کمترین آنها [به دشمن] می دهد، حمایت می کنند.(1)

امام صادق(ع) نیز مردم را مانند دندانه های شانه، برابر خوانده است.(2)

ص:23

اهل القبله...» به این موضوع پرداخته اند. از فقیهانی که به این مسئله، به صورت گسترده تر و با تفصیل بیشتر پرداخته اند، می توان به ابن عابدین دمشقی، فقیه برجسته حنفی در کتاب ردّالمحتار علی الدرّ المختار، باب ارتداد، و آیت الله خویی در کتاب التنقیح فی شرح عروة الوثقی کتاب (طهارت)، اشاره کرد.

در تمام این کتاب ها، فقط دیدگاه نویسنده کتاب، به عنوان نماینده مذهبی خاص، درباره تکفیر مسلمانان آمده و دیدگاه های دیگر مذاهب نقل نشده است.

دسته دیگری از آثار که در آنها درباره تکفیر بحث شده، کتاب ها و رساله هایی است که برخی عالمان و پیروان مذاهب، در پاسخ به اتهام های مخالفان و رد اتهام کفر از خودشان نگاشته اند. برای نمونه، می توان از کتاب نقض نوشته عبدالجلیل قزوینی و کتاب الفصول المهمه فی تألیف الامه اثر مرحوم شرف الدین یاد کرد. در این کتاب ها به شبهه ها و اتهام های برخی تندروان و متعصبان اهل سنت که شیعه را تکفیر کرده اند، پاسخ داده شده است. علامه شرف الدین، ضمن رد این اتهام ها از دیدگاه آیات و روایات، نظر برخی عالمان و بزرگان شیعه و اهل سنّت را نیز در رد تکفیر اهل قبله بیان کرده است.

نمونه دیگر از این دست آثار را می توان در دوره های اخیر در میان وهابیت مشاهده کرد. این کتاب ها خود به دو دسته تقسیم می شوند:

1. کتاب هایی که وهابیان در دفاع از خود و رفع این اتهام که آنان پیروان دیگر مذاهب اسلامی را تکفیر می کنند، نگاشته اند. افزون بر این، آنان با نوشتن این گونه کتاب ها در پی قانون مند کردن تکفیر هستند. برخی از این کتاب ها عبارتند از:

الف) ضوابط التکفیر عند اهل السنه و الجماعه، اثر عبدالله بن محمد القربی؛

ص:24

ب) نواقض الایمان الاعتقادیه و ضوابط التکفیر عند السلف، اثر محمد بن عبدالله بن علی الوهیبی؛

ج) منهج ابن تیمیة فی مسئلة التکفیر (2 جلدی)، اثر عبدالمجید بن سالم بن عبدالله المشعبی؛

د) التکفیر، جذوره، اسبابه، مبرراته، اثر یغمان بن عبدالرزاق السامرائی. افزون بر این گونه کتاب ها و رساله ها، مقاله های زیادی نیز دراین باره نگاشته و فتواهای متعددی نیز صادر شده است.

2. دسته دوم آثاری هستند که وهابیان سنتی در پاسخ و رد دیدگاه های برخی وهابیان جدید که برخی حاکمان سنی و عالمان وابسته به حاکمیت را تکفیر کرده اند، نگاشته اند. از جمله این کتاب ها می توان به کتاب التحذیر من فتنه التکفیر، نوشته شیخ محمد ناصرالدین البانی، اشاره کرد.

شاید بتوان پژوهش جناب آقای سیدصادق حسینی با عنوان مدارا بین مذاهب اسلامی را که پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی منتشر کرده، نخستین اثری دانست که به صورت جامع به این موضوع پرداخته است.

بنابراین، می توان گفت تکفیر، در مبانی فرقه ها و مذاهب اسلامی جایگاهی ندارد و دخالت و توطئه دشمنان اسلام این مشکل بزرگ را در مسیر اتحاد اسلامی پدید آورده است. آنها با استفاده از نادانی و تعصب های کور و نابخردانه برخی فرقه های اسلامی، مانع وحدت امت اسلام می شوند. ابرقدرت های استعمارگر با ایجاد تفرقه در میان امت اسلام، نیروی آنها را صرف مبارزه و مقابله با هم کیشان خود می کنند تا بزرگ ترین مانعی را که بر سر راهشان در چیرگی بر ملت های جهان وجود دارد، از میان بردارند.

ص:25

ازاین رو، مسلمانان به ویژه اندیشمندان و برجسته ترین چهره های فرهنگی و اجتماعی، باید هوشمندانه از تفرقه افکنی دشمنان اسلام جلوگیری کنند.

ص:26

1. دسته اول، الله را قبول ندارند، اینان کافرند و کفرشان به چند صورت ممکن است نمود پیدا کند:

الف) مادیگرایی محض: کافر کامل و مادیگرای محض است، مثل کمونیست ها که آنها جز این جهان مادی، جهانی نمیشناسند و میپندارند طبیعت است که ما را می میراند و زنده می کند.

آنها گفتند: چیزی جز همین زندگی دنیا در کار نیست، گروهی از ما می میرند و گروهی جای آنها را می گیرند و [چیزی] جز طبیعت و روزگار، ما را هلاک نمی کند، آنها به این سخن که می گویند، یقین ندارند، بلکه تنها گمانی بی اساس دارند. (جاثیه: 24)

ب) نفاق: همچون منافقان که در ظاهر، خود را مؤمن جلوه میدهند، ولی در باطن کافرند:

هنگامی که منافقان نزد تو می آیند می گویند، ما به یقین شهادت می دهیم که تو رسول خدایی، خداوند می داند که تو قطعاً رسول او هستی و خداوند شهادت می دهد که منافقان دروغگو هستند. (منافقون: 1)

ج) انکار: منکران حق را می شناسند، ولی از روی لجاجت آن را انکار می کنند. خداوند در ماجرای حضرت موسی(ع)، از ارائه معجزات آن حضرت به فرعونیان یاد می کند و سپس می فرماید:

و هنگامی که آیات روشنیبخش ما را به آنها نشان داد، گفتند: این سحری است آشکار، و آن را از روی ستم و سرکشی انکار کردند، درحالی که در دل به آن یقین داشتند. پس بنگر که عاقبت مفسدان چگونه است. (نمل: 13و14)

د) فرق گذاشتن میان پیامبران الهی: یعنی به عده ای ایمان می آورند و به گروهی ایمان نمی آورند. خداوند می فرماید:

کسانی که خدا و پیامبران او را انکار می کنند و می خواهند در میان آنها تفاوت قائل شوند و می گویند به بعضی ایمان داریم و بعضی را انکار می کنیم و

ص:27

می خواهند در میان این دو، راهی برای خود انتخاب کنند... آنها کافران حقیقی اند و برای کافران، مجازات خوارکننده فراهم ساخته ایم. (نساء: 150 و 151)

لغت نامه العین در شرح معنای کفر، آن را چهار قسم کرده است که به نظر می رسد، دو قسم نخست یکی باشند:

کفر، نقیض ایمان است و به اهل دارالحرب گفته می شود که قطعاً کافر شدند؛ یعنی نافرمانی و امتناع کردند. همچنین کفر، نقیض شکر است. کفر نعمت یعنی سپاس نگذاشتن.

کفر بر چهار قسم است:

کفر جحود: همراه با معرفت قلب است، مانند سخن خدای عزوجل [که فرمود]: آن را انکار کردند، در حالی که بدان یقین داشتند. (نمل: 14)

کفر عناد: قلب می شناسد، اما زبان نمی پذیرد.

کفر نفاق: زبان ایمان دارد، اما قلب کافر است.

کفر انکار: قلب و زبان کافرند. (1)

2. دسته دوم برای الله شریک قائلند: اینان مشرکند و شرک آنها ممکن است به چند صورت نمود پیدا کند:

الف) شرک آشکار: همچون بتپرستان که خدای بزرگ درباره آنها می فرماید:

وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لایَضُرُّهُمْ وَ لایَنْفَعُهُمْ وَ یَقُولُونَ هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ ... . (یونس: 18)

و جز خدا چیزهایی میپرستند که نه زیانی به آنها می رساند و نه سودی به آنان می دهد و می گویند اینان شفیعان ما نزد خدا هستند... .

ب) شرک پنهان: شرک پنهان یا شرک در عبادت به دو صورت است:

ص:28

یک _ اطاعت از طاغوت: طاغوت کسی است که در برابر خدا گردن افرازد. اطاعت از حاکمانی که فرمانبر خدا نیستند و از شیطان یا هوای نفس خود یا هوای نفس مردم پیروی می کنند، شرک به شمار میآید. کسانی که براساس احکام الهی حکم نکنند، کافر، ستمکار و فاسقند(1) و پیروی از چنین حاکمانی شرک است. در مقابل، اطاعت از حاکمانی که احکام الهی را اجرا می کنند، در واقع اطاعت از خداست. در این باره، پروردگار متعال میفرماید:

آیا ندیدی کسانی را که گمان می کنند به آنچه (از کتابهای آسمانی) بر تو و بر پیشینیان نازل شده ایمان آورده اند، ولی باز هم می خواهند طاغوت و حاکمان باطل را به داوری طلبند با اینکه به آنها دستور داده شده به طاغوت کافر شوند، و شیطان می خواهد آنها را به گونه ای گمراه کند که به بیراهه های دوردستی بیفکند. (نساء:60)

امروزه دولتمردان امریکا و اسرائیل، سران کفر جهانی و از مصداق های روشن طاغوت هستند.

دو _ پیروی از شیطان: شیطان، دشمن خدا و پیروی از او خلاف دستور صریح پروردگار است. در این باره، خداوند می فرماید:

وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ. (یوسف: 106)

و بیشترشان به خدا ایمان نمی آورند، مگر اینکه [در همان حال] مشرکند (یعنی به حقیقت توحید نرسیده اند).(2)

ص:29

براساس این آیه، بسیاری از افراد که خداوند آنان را مؤمن نامیده، در همان حال ایمان، گرفتار گونهای از شرک هم هستند. امام باقر(ع) در ذیل این آیه فرمود:

[منظور] شرک طاعت است، نه شرک عبادت! و گناهانی که [افراد] مرتکب می شوند، شرک طاعت است که در آن از شیطان پیروی می کنند. پس در طاعت خدا غیر او را شریک قرار داده اند و این، شرک عبادت نیست که غیرخدا را عبادت کنند. (1)

شرک در طاعت، انسان را در گروه مشرکانی که نجس هستند قرار نمی دهد، بلکه شرک در عبادت است که به معنای خروج از دایره «لا اله الا الله» است. اگر شرک در طاعت را با شرک در عبادت یکسان بگیریم، جز تعداد اندکی از صالحان والامقام، هیچ مؤمنی در زمین باقی نمی ماند. افزون بر این، خداوند در این آیه، این دسته از مشرکان را با صفت مؤمن خوانده است! بخشی از پیشینیان به دلیل بی توجهی به این نکته ظریف، با توده مسلمانان و حتی مؤمنان درگیر بوده اند.

سه _ ریا: گاه انسان، اصل عبادت یا برخی آداب آن را برای جلب توجه دیگران انجام می دهد. برای مثال، وقتی دیگران نمازش را می بینند، با تواضع بیشتری نماز می خواند. در روایتی از رسول الله صلی الله علیه و آله می خوانیم:

شرک پنهان این است که مرد به نماز بایستد و نماز خود را زینت بخشد، بدان دلیل که مردی او را می بیند.(2)

ص:30

چهار _ غلو: مقصود بالابردن دوستان خدا تا مقام خدایی است. برای مثال، پیامبر الهی یا پیشوای الهی را خدا، همپایه خدا یا پسر او تصور کنند. امیرمؤمنان، علی بن ابی طالب(ع) فرمود:

ما را به مرز عبودیت نرسانید، سپس هر چه می خواهید بگویید و تندروی (تصور الوهیت) نکنید. از زیادهروی همچون مسیحیان بپرهیزید. من از غلوکنندگان بیزارم. (1)

پنج _ بدعت در دین: بدعت عبارت است از اینکه چیزی که خارج از دین است بر دین افزوده شود و یا چیزی که جزو دین است از دین خارج کنیم. بر این اساس بدعت در دین حرام است. قرآن و رسول الله صلی الله علیه و آله دین خدا را به طور کامل بیان کرده اند و اگر کسی از طرف خود دستوری به عنوان دین بیاورد، بدعتگذار است. در این صورت، او مشرک و طرفداری از وی نیز نوعی شرک به شمار میآید؛ زیرا با این کار خود در برابر دستور پروردگار جهانیان ایستاده است. دراین باره، امام محمدباقر(ع) می فرماید:

کمترین شرک این است که مردی نظری را بدعت گذارد و سپس براساس آن، با او دوستی یا [با دشمنان او] دشمنی شود.(2)

ص:31

اجتهادی منسجم و مستند به کتاب و سنت دارند. از نظر این مجمع، مذاهب فقهی به رسمیت شناخته شده، عبارتند از: مذهب حنفی، شافعی، مالکی و حنبلی از اهل سنت؛ مذهب اثناعشری و زیدی و بهره(1) از شیعه؛ و مذهب اباضی. (البته بعضی مذهبها هستند که یا پیرو ندارند یا در یکی از مذهبهای یاد شده قرار گرفتهاند و یا به شکل نظریههای فردی که به مذهب معینی پای بند نیستند، عمل می کنند).(2)

ص:32

ص:33

د) قبله واحد: همه مسلمانان جهان، روزانه پنج بار رو به کعبه نماز می خوانند و همه آنها در نماز خود سوره حمد را قرائت می کنند، سوره ای که دقت در مضامین آن نمایشگر وحدت مسلمانان است.

ه_) حج واحد: هر ساله در زمان معیّنی، میلیونها مسلمان از سرتاسر جهان اسلام در مکه گرد هم می آیند و نمایشی باشکوه از قدرت اسلام را در قالب فریضه حج ابراهیمی اجرا میکنند. چنین حجی می تواند زمینهساز اتحاد جهان اسلام باشد. در مراسم حج، میلیون ها انسان از سرتاسر جهان، با زبان و رنگ و نژادهای گوناگون و با لباسی یکسان، اعمال مشترکی انجام می دهند که در این زمان، بهترین موقعیت برای گسترش ارتباطات سالم در جهان اسلام، فراهم می شود.

و) موعود واحد: بیشتر فرقههای مسلمان یا تمام آنها باور دارند که روزی فردی از اهلبیت رسول الله صلی الله علیه و آله ، عدالت را در همه زمین برقرار خواهد ساخت. برای نمونه، یکی از اصحاب پیامبر می گوید:

ما نزد رسول الله صلی الله علیه و آله بودیم که جوانانی از بنیهاشم وارد شدند. رسول الله صلی الله علیه و آله با دیدن آنها چشمانش پر از اشک شد و رنگش تغییر کرد. پرسیده شد: چرا در چهره ات چیزی را می بینیم که دوست نمی داریم؟ فرمود: خدا برای ما اهل بیت، آخرت را بر دنیا ترجیح داد و همانا اهل بیت من(1) پس از من گرفتار بلا، آوارگی و انزوا خواهند شد تا زمانی که قومی از جانب مشرق با پرچم های سیاه بیایند. آنان خیر می خواهند، ولی به آنها داده نمی شود، پس می جنگند و پیروز می شوند. سپس آنچه را می خواستند

ص:34

به آنان می دهند، ولی نمی پذیرند تا آن را [رهبری انقلاب خود را] به مردی از اهل بیت من تحویل دهند؛ کسی که دنیا را پر از عدالت خواهد ساخت، همان گونه که آنها پر از ستم ساخته بودند. پس اگر کسی از شما [مسلمانان] آن [روزگار] را درک کرد، باید به نزدشان برود، اگرچه راه بسیار دشوار باشد.(1)

ص:35

شما را به طور کامل پاک گرداند.» آن حضرت، فاطمه، حسن و حسین را فراخواند و پارچهای بر [سر] آنها کشید و بر سر علی هم که پشت سرش بود پارچه کشید و گفت: خدای من! اینان اهل بیت من هستند، پس پلیدی را از آنان دور کن و آنها را بسیار بسیار پاک بفرما!

ام سلمه گفت: ای رسولخدا! آیا من هم از آنان هستم؟ فرمود: تو در جایگاه خود و در مسیر خیر هستی! (1)

ص:36

ص:37

شویش می رود. آگاه باشید که هر کس با محبت خاندان محمد بمیرد، دو در از قبرش به بهشت گشوده می شود. آگاه باشید که هر کس با محبت خاندان محمد بمیرد، خدا قبر او را زیارتگاه فرشتگان رحمتش قرار می دهد. آگاه باشید که هر کس با محبت خاندان محمد بمیرد، بر سنت و جماعت مرده است. آگاه باشید که هر کس با کینه خاندان محمد بمیرد، روز قیامت در حالی میآید که بین دو چشم او نوشته شده است از رحمت خدا ناامید است. آگاه باشید که هر کس با کینه خاندان محمد بمیرد، کافر مرده است و آگاه باشید که هر کس با کینه خاندان محمد بمیرد، هرگز بوی بهشت را نخواهد شنید. (1)

مشترکات شیعه و سنی را تا 90 درصد برآورد کردهاند. آیا شایسته است این سرمایه گرانمایه از مشترکات را فراموش کنیم و با پافشاری بر موارد تفرقهآمیز، به کینه و دشمنی دامن بزنیم؟ دراین باره، مقام معظم رهبری می فرماید:

ما اگر بخواهیم اتحاد ملی و انسجام اسلامی تحقق پیدا کند، باید بر اصولی که بین ما مشترک است، تکیه کنیم. نباید خودمان را سرگرم فروعی بکنیم که مورد اختلاف است.(2)

ص:38

راستین رسولالله صلی الله علیه و آله را دوست دارند و محبت به آنان را واجب می دانند،(1) ولی در مورد مصداقهای صحابه راستین، میان مذاهب اسلامی اختلاف نظر هست. با وجود این، شایسته است همواره به یاد داشته باشیم که همه فرقههای اسلامی و از جمله شیعه اثنا عشری، محبت تمام صحابه راستین آن حضرت را لازم و واجب می دانند. امام صادق(ع) در نامهای مفصل، نکتههایی را یادآور می شود، از جمله وجوب محبت به آن دسته از صحابه رسول الله صلی الله علیه و آله که پس از پیامبر، چیزی را تغییر ندادند:

دوست داشتن مؤمنانی که پس از پیامبرشان دینشان را تغییر [ندادند] و تبدیل نکردند واجب است، مانند سلمان فارسی، ابوذر غفاری، مقداد بن اسود کِندِی، عمار بن یاسر، جابر بن عبدالله انصاری، حُذَیفَة بن یمان، ابوهیثم بن تَیِّهان، سهل بن حُنَیف، ابو ایوب انصاری، عبادة بن صامت، خُزَیمَة بن ثابت ذو شهادتین، ابو سعید خُدری و همه کسانی که مانند آنان رفتار و بسان آنان عمل کردند. دوست داشتن پیروان اینان و کسانی که از آنها و هدایتشان الگوبرداری کردند، واجب است. (2)

ص:39

بیشتر فرقههای اسلامی معتقدند که اگر کسی سالها بر روی متون دینی پژوهش و تمرین کرده باشد و با اصول استنباط احکام شرعی آشنا باشد، می تواند حکم پدیده های نو را از اصول اسلامی استخراج کند و اگر در این راه، نهایت تلاش خود را به کار گیرد و به حکم واقعی برسد، دو بهره و اگر اشتباه کند، یک بهره برده است. واقعیت این است که امروزه بیشتر اختلاف های فرقههای اسلامی با یکدیگر در زمینه اجتهاد است، نه از نظر کفر و ایمان.

در روایتی که در کتابهای معتبر اهل سنت آمده است، عمرو بن عاص از رسول الله صلی الله علیه و آله نقل میکند:

هر گاه حاکم [شرع] حکمی دهد و در این حکم، اجتهاد (نهایت تلاشش را) کرده باشد، آن گاه با واقع سازگار باشد، دو پاداش دارد و هر گاه از روی اجتهاد حکم خطا دهد، یک پاداش دارد.(1)

ص:40

ص:41

برداشت های کوتاه تفسیری و پیام های مربوط به بحث وحدت، به نقل از تفسیر نور، نوشته حجت الاسلام محسن قرائتی می آوریم:

ص:42

پنج _ اتحاد، نعمت بزرگ الهی است. «فأصبحتم بنعمته» .

شش _ تفرقه و دشمنی، پرتگاه و گودالی از آتش است. «شفا حفرة من النار».

هفت _ نعمت های خداوند، نشانههای او هستند. «واذکروا نعمت اللّه...یبین اللّه لکم آیاته».

هشت _ یادآوری نعمت های الهی، زمینه ساز هدایت است. «واذکروا نعمت اللّه... لعلکم تهتدون».(1)

ص:43

إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً لَسْتَ مِنْهُمْ فِی شَیْ ءٍ إِنَّما أَمْرُهُمْ إِلَی اللَّهِ ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِما کانُوا یَفْعَلُونَ. (أنعام: 159)

کسانی که آیین خود را پراکنده ساختند و به دستههای گوناگون (و مذاهب مختلف) تقسیم شدند، هیچ گونه ارتباطی با آنها نداری، کار آنها را به خدا واگذار. پس خدا آنها را از آنچه انجام می دادند آگاه میگرداند.(1)

در قرآن مجید، یکی از ویژگیهای جامعه مشرکان تفرقه در دین معرفی می شود:

... وَ لا تَکُونُوا مِنَ الْمُشْرِکِینَ. مِنَ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً کُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ. (روم: 31 و 32)

... و از مشرکان نباشید. از کسانی که دین خود را پراکنده ساختند و به دسته ها و گروه ها تقسیم شدند و (عجب اینکه) هر گروهی به آنچه نزد آنهاست (دل بسته و) خوشحالند.

در این آیه مشرکان کسانی هستند که در دین توحیدگرای خدا تفرقه ایجاد کردند و با پرستش انواع بت ها، حیوانات و گاه انسان ها دسته دسته شدند، در حالی که هر دسته، از داشته های خود خوشحال بود.

ایجاد تفرقه در دین، از نشانههای مشرکان و گناهی بزرگ خوانده شده است. اصولاً شرک، از عوامل تفرقه در جامعه به شمار می رود. ازسوی دیگر، رمز اتحاد جامعه خدامحور، ایمان راستین به پروردگار یکتاست. در این باره، در تفسیر نمونه چنین آمده است:

یکی از نشانه های شرک، پراکندگی و تفرقه است؛ چرا که معبودهای مختلف منشأ روشهای متفاوت و سرچشمه جداییها و پراکندگی هاست، به خصوص اینکه شرک همواره توأم با هوای نفس و تعصب و کبر و خودخواهی و خودپسندی و

ص:44

مولود آن است. لذا اتحاد و وحدت، جز در سایه خداپرستی و عقل و تواضع و ایثار امکان پذیر نیست.(1)

ص:45

خداوند، پیامبران را برانگیخت، تا مردم را بشارت و بیم دهند و کتاب آسمانی که به سوی حق دعوت می کرد، با آنها نازل فرمود، تا در اختلافات مردم، میان آنها داوری کند.

(افراد باایمان، در آن اختلاف نکردند،) تنها (گروهی از) کسانی که کتاب را دریافت کرده بودند و نشانه های روشن به آنها رسیده بود، به خاطر انحراف از حق و ستمگری، در آن اختلاف کردند. خداوند، کسانی را که ایمان آورده بودند، به حقیقت آنچه مورد اختلاف بود، به فرمان خودش، هدایت کرد (اما افراد بی ایمان، همچنان در گمراهی و اختلاف باقی ماندند.) و خدا، هر کس را بخواهد، به راه راست هدایت می کند. (بقره: 213)

پیام های آیه

یک _ قانون و تمدن های بشری، از حل اختلافها ناتوانند؛ زیرا هر گروه و فردی در پی برآوردن خواسته های خود است. حل اختلاف باید از راه قانون الهی و داوری پیامبران الهی صورت گیرد. قانونی که از تحریف و خطا در امان است و داوری که از هوا و هوس و خواسته های نفسانی به دور است. «فَبَعَثَ اللّهُ النّبِیِّینَ ... مَعَهُمُ الْکِتابَ».

دو_ بهترین راه حل اختلاف، تقویت ایمان به معاد است. پیامبران برای پیش گیری از پدید آمدن اختلافات، از بشارت و برای درمان آنها، از هشدار و بیم دادن استفاده می کردند. «مُبَشِّرینَ وَ مُنْذِرینَ ... لِیَحْکُمَ بَیْنَ النّاسِ».

سه _ قضاوت همه پیامبران، یک گونه است؛ زیرا فرمود: «لیحکم» و نفرمود: «لیحکموا».

چهار _ بدترین نوع اختلاف، اختلاف آگاهانه ای است که به خاطر حسادت و دشمنی پدید می آید. «مَا اخْتَلَفَ فیهِ ... مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ».

ص:46

پنج _ مؤمنان نیز با هم اختلاف پیدا میکنند، ولی در پرتو ولایت خداوند، هدایت می شوند. «فَهَدَی اللّهُ... لِمَا اخْتَلَفُوا».

شش _ صراط مستقیم، پایانبخش اختلافات است. «اختلفوا... یهدی... صراط مستقیم».(1)

راستی چه کسانی در دین خدا، تفرقه ایجاد می کنند و چرا؟ آیا تفرقهآفرینان، آگاهانه چنین کاری می کنند، یا ناآگاهانه؟پاسخ قرآن مجید چنین است:

[خداوند] آیینی برای شما [مسلمانان] قرار داد که به نوح سفارش کرده بود و آنچه بر تو وحی فرستادیم و به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش کردیم که دین را برپا دارید و در آن تفرقه ایجاد نکنید. خداوند هرکس را بخواهد، برمی گزیند و کسی را که به سوی او باز گردد، هدایت می کند.

آنها [در دین] پراکنده نشدند مگر بعد از علم و آگاهی و این تفرقه جویی بهخاطر انحراف از حق بود (و دشمنی و حسد) و اگر فرمانی از سوی پروردگارت صادر نشده بود که آنها تا سرآمد معینی زنده و آزاد باشند، خداوند در میان آنها داوری می کرد و کسانی که بعد از آنها وارثان کتاب شدند، از آن در شک و تردیدند؛ شکی آمیخته با بدبینی.(2)(شوری: 13و14)

پیام های آیه

یک _ وحدت حقیقی در سایه برپایی دین الهی امکان پذیر است. «أَقیمُوا الدِّینَ وَ لا تَتَفَرّقُوا».

دو_ اختلافات دینی، مانع برپاداشتن دین و اجرای احکام آن است. «أَقیمُوا الدِّینَ وَ لا تَتَفَرّقُوا».

ص:47

سه _ وحدت مؤمنان برای مشرکان دشوار است. «لا تَتَفَرّقُوا ... کَبُرَ عَلَی الْمُشْرِکینَ».

چهار_ با وجود سفارش پیامبران به وحدت، باز هم مردم اختلاف کردند. «لا تَتَفَرّقُوا... وَ ما تَفَرّقُوا...».

پنج _ بیشتر تفرقهاندازی ها در دین خدا، از جانب دانشمندان است. «تَفَرّقُوا ... مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ».

شش _ سرچشمه بیشتر تفرقه ها حسادت، ستم و زیادهخواهی است. «وَ ما تَفَرّقُوا إِلاّ ... بَغْیًا بَیْنَهُمْ».(1)

ص:48

از این آیه میتوان فهمید که انکار آیات الهی و سرکشی در برابر آنها، زمینهساز کینه، دشمنی و تفرقه است. ازاین رو، امت اسلام، تسلیم کامل در برابر آیات الهی باید زمینه های دشمنی و تفرقه در امت را نابود کند.

همچنین با استناد به آیات 151 _ 153 سوره انعام می توان گفت:

اول _ اساس همه ادیان الهی، پیروی از راه خدا و دوری از خواست دیگران است.

دوم _ عمل به احکام الهی، وحدتآفرین است و پیروی از احکام غیر الهی، تفرقه افکن.(1)

نمونه دیگری از عملکرد امت های پیشین که برای امت اسلام جنبه عبرتآموزی دارد، این نکته است که تفرقه، از فراموشی فرمانهای الهی سرچشمه میگیرد و نوعی مجازات الهی به شمار میآید. این مسئله فقط برای یهودیان و مسیحیان نیست، بلکه اگر امت اسلام هم دستورهای الهی را فراموش کند، گرفتار همان مشکلات خواهد شد:

و از کسانی که ادعای نصرانیت (و یاری مسیح) داشتند (نیز) پیمان گرفتیم، ولی آنها بخش زیادی از آنچه را به آنان تذکر داده شده بود به فراموشی سپردند. ازاین رو، در میان آنها تا قیامت، دشمنی افکندیم و خداوند در آینده آنها را از آنچه انجام داده اند (و از نتایج آن) آگاه خواهد ساخت. (مائده:14)

پیام های آیه

ص:49

یک _ نتیجه فراموشی تذکرهای الهی و بشارت های عهدین، تفرقه و دشمنی است. «فَنَسُوا ... أَغْرَیْنا بَیْنَهُمُ الْعَداوَةَ».

دو_ پی آمدهای تلخ پیمان شکنی این امتها، عبرتآموز است. (از نصارا پیمان گرفتیم، چون فراموش کردند گرفتار بدبختی شدند). «اخذنا میثاقهم ... فنسوا... فأغرینا»

سه _ تفرقه و دشمنی، از عذاب های الهی است. «نسوا... فأغرینا».(1)

ص:50

سه _ باید از انس و دوستی و وحدت پاسداری کرد و با هر آنچه آنها را از بین می برد جنگید. «إِنّما یُریدُ الشّیْطانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةَ».

چهار _ خداوند، به الفت و مهربانی اهل ایمان با یکدیگر، توجهی خاص دارد. «إِنّما یُریدُ الشّیْطانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةَ».

پنج _ با تمام عواملی که سبب ایجاد کینه و دشمنی می شوند، باید مبارزه کرد. «یُریدُ الشّیْطانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ .. فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ».

بنابراین، عمل به احکام اسلام نیازمند وحدت مؤمنان است. تفرقه مانع اجرای دین و خلاف سفارش پیامبران الهی است و از حسادت و ستم و زیادهخواهی سرچشمه میگیرد.

ص:51

جاهلیت، راهبی به نام ابوعامر که از زاهدان مدینه به شمار می رفت، مردم را به ظهور پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله بشارت می داد، ولی پس از هجرت رسول خدا صلی الله علیه و آله به مدینه و پیروزی آن حضرت در جنگ بدر، هرگاه اطراف خود را خلوت می دید، به سوی مشرکان میرفت و آنان را برای نبرد با حضرت تحریک میکرد. وی در نبرد احد، به مشرکان پیشنهاد داد گودال هایی در مسیر دو سپاه حفر کنند و آنها چنین کردند. از قضا، رسول خدا صلی الله علیه و آله به داخل یکی از این گودالها افتاد و پیشانی اش زخمی شد و دندانش شکست.

ولی ابوعامر راضی نشد و به سمت امپراتوری روم رفت تا او را نیز برای نبرد با پیامبر اسلام برانگیزد. وی پیش از حرکت، نامه ای به دوستانش در مدینه نوشت و از آنها خواست پایگاهی برای نشر اندیشه های خطرناک و تفرقهآمیز او در مدینه ایجاد کنند. یاران وی نیز برای انجام چنین کارهایی پوشش مسجد را مناسب دیدند. بنابراین، با این بهانه که برای ساکنان اطراف مدینه، بهویژه پیران و معلولان سخت است در مسجد اصلی مدینه حضور یابند، از رسول خدا صلی الله علیه و آله اجازه گرفتند که مسجدی در نزدیکی مسجد قبا بسازند. آنگاه از آن حضرت درخواست کردند که با خواندن نماز در آن مسجد، آنجا را متبرک سازد. پیش از اینکه رسول خدا صلی الله علیه و آله در آن مسجد نماز بگزارد، وحی الهی نازل شد و حقیقت را افشا کرد. چنین بود که پیامبر دستور داد مسجد یاد شده ویران شود. بنا بر دستور حضرت، مسلمانان ابتدا مسجد را آتش زدند، سپس آن را ویران کردند و محل دفن زباله قرار دادند.(1) خداوند دراین باره فرموده است:

ص:52

وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً وَ کُفْراً وَ تَفْرِیقاً بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَیَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنا إِلَّا الْحُسْنی وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ. لا تَقُمْ فِیهِ أَبَداً ... . (توبه: 107 و 108)

(گروهی دیگر از گناه کاران) کسانی هستند که مسجدی ساختند برای زیان [رساندن به مسلمانان] و (تقویت) کفر و تفرقه میان مؤمنان و کمین گاه برای کسی که با خدا و پیامبرش از پیش مبارزه کرده بود، آنها سوگند یاد می کنند که نظری جز نیکی (و خدمت) نداشته ایم، اما خداوند گواهی می دهد که آنها دروغگو هستند!. هرگز در آن [مسجد] قیام (و عبادت) مکن... .

ص:53

همچنین به روایت کتابهای معتبر اهل سنت، آن بزرگوار به صراحت چنین امر کرده است:

لَا تَخْتَلِفُوا فَإِنَّ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ اخْتَلَفُوا فَهَلَکُوا.(1)

اختلاف نورزید، کسانی که پیش از شما بودند بر اثر اختلاف ورزیدن نابود شدند.

ص:54

دشمنی در سینه ها و روی گردانیدن از یکدیگر و دستکشیدن از یاری هم، دوری کردند.(1)

ایشان در نامهای به ابوموسی اشعری درباره رفتار و عمل خود در این زمینه می فرماید:

بدان هیچ کس به وحدت و یگانگی امت محمد صلی الله علیه و آله از من حریص تر نیست. من با چنین کاری پاداش زیبا و عاقبتی نیکو را طلب می کنم. (2)

بنابراین، اگر ما پیرو آن امام فرزانه ایم باید، برای وحدت امت اسلام نهایت تلاش خود را بکنیم و میان مسلمانان انس و الفت برقرار سازیم تا آنها از یکدیگر نترسند و امنیت خاطر داشته باشند و برای رویارویی با دشمنان دین با هم متحد شوند.

از سوی دیگر خطاب به خوارج می فرماید:

به زودی دو گروه به دلیل رابطهشان با من نابود خواهند شد: دوستدار تندرو که محبت زیاد، او را به راه باطل می کشاند و کینه جوی تندرو که کینه، او را به راه باطل می کشاند و بهترین حالت مردم نسبت به من، راه میانه است. پس شما چنین باشید و با اکثریت مردمی که بر فرمان برداری از امام اجتماع کرده اند، همراه باشید؛ زیرا دست [حمایت] خدا با جماعت است و از تفرقه بپرهیزید که جداشده از مردم، مال شیطان است؛ همان گونه که جدا شده از گله، مال گرگ است. به هوش باشید که هر کس به سوی این شعار [تفرقه آمیز خوارج] دعوت کند او را بکشید، گرچه زیر عمامه من باشد. (هر موقعیتی داشته باشد). (3)

ص:55

ص:56

موقعیتی، خشم خود را فرومی خورد. بعضی تفرقه ها نیز به دلیل فتنهگری هاست که به همت و هشیاری مؤمن پرهیزکار بیاثر می شود. در این کلام، پیوند دادن اهل تفرقه و نیز اصلاح کدورت ها که نقشی ارزنده در استمرار انسجام اسلامی دارد، به صراحت، از نشانه های پارسایان خوانده شده است.

ص:57

هر کس به اندازه یک وجب از جماعت مسلمانان فاصله گیرد، افسار ایمان از گردن او خارج خواهد شد.(1)

شما را به تقوای الهی سفارش می کنم و اینکه مردم را بر دوش هایتان سوار نکنید (بهانه دست دیگران ندهید) که خوار می شوید. خدای تبارک و تعالی در کتابش می فرماید: «و با مردم نیک سخن گویید.» از بیمارانشان (اهل سنت) عیادت کنید، در تشییع جنازه هایشان حاضر شوید و به سود یا زیان آنان گواهی دهید (مطابق واقع شهادت دهید) و در مساجدشان همراه با آنان نماز بخوانید. (2)

هر کس با سنت محمد صلی الله علیه و آله مخالفت کند، به یقین کافر شده است. (3)

رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس در اختلاف امت من به سنت من تمسک جوید، پاداش صد شهید را خواهد داشت. (4)

امام صادق(ع) در شرح این حدیث نبوی که «اختلاف امت من رحمت است»، فرمود:

منظور، سخن خدای عزّوجلّ است که فرمود:

«و مؤمنان را نسزد که همگی [به سوی جهاد] بیرون روند. چرا از هر جمعیتی گروهی [به سوی پیامبر] کوچ نمی کنند تا در دین آگاهی یابند و قوم خود را

ص:58

هنگامی که به سوی آنان بازگشتند، بیم دهند، باشد که [از مخالفت با خدا و عذاب او] بپرهیزند».(1) (توبه: 122)

در این آیه خدا به مسلمانان دستور داد نزد رسول الله صلی الله علیه و آله کوچ کنند و با او رفت وآمد کنند. سپس نزد قوم خود برگردند و به آنان آموزش دهند.

بنابراین، منظور رسول خدا صلی الله علیه و آله ] از اختلاف، رفت وآمد در سرزمین هاست و نه اختلاف در دین خدا؛ زیرا دین خدا یکی است. (2)

ص:59

میزان بالا، رو به افزایش است. با توجه به قرار داشتن بخش بزرگ تر جهان اسلام در قاره آسیا، مسلمانان باید از این پدیده احساس خطر کنند.

ص:60

دشمنان اسلام برای شکست دادن اسلام و انقلاب اسلامی راه های گوناگونی را آزمودهاند؛ از کودتا و جنگ تحمیلی گرفته تا محاصره اقتصادی، ولی هیچ یک نتیجه نداد و همه آنها در سایه الطاف الهی و اتحاد مسلمانان شکست خورد. بنابراین، تصمیم گرفتند به عنوان آخرین تیر ترکش خود، اتحاد دینی در جوامع اسلامی را ضعیف کنند و با طرح بحث و گفتوگوهای پوچ و ساختگی، به اختلاف قومیت ها و مذاهب مختلف دامن بزنند. امروزه هرگونه دامن زدن به تفرقه، خدمتی بزرگ به دشمنان اسلام و ایران به شمار میآید.

ص:61

است. در چنین شرایطی، هرگونه دامن زدن به تفرقه، به ویژه در این کشور، مسلمانان جهان را اندوهگین و دشمنان اسلام را شاد می سازد.

ص:62

وحدت، دست کم2250 بار در سخنان امام خمینی رحمه الله و مقام معظم رهبری تکرار شده است.(1)

مرحوم حجت الاسلام سید احمد خمینی می گفت:

حضرت امام بر این باور بود که تلاش برای حفظ وحدت و پرهیز از تفرقه، یک واجب عینی است.(2)

از زیانبارترین پیآمدهای تفرقه، چیرگی کافران بر سرزمین های اسلامی است. امام خمینی رحمه الله دلیل اصلی چیرگی صهیونیست ها بر فلسطین را تفرقه امت اسلامی می دانست و فرمود:

چرا باید یک کشورهایی که دارای همه چیز هستند و دارای همه جور قدرت هستند، اسرائیل با آن عده کم بیاید و به آنها این طور حکم فرمایی کند؟ چرا باید این طور باشد؟ جز این است که ملت ها از هم جدا و از دولت ها جدا و دولت ها از هم جدا و یک میلیارد جمعیت، یک میلیارد جمعیت مسلمانان با همه تجهیزاتی که دارند، نشسته اند و اسرائیل آن جنایات را به لبنان می کند و به فلسطین می کند.(3)

ص:63

جمهوری اسلامی ایران با همه امت اسلامی و رهبران فکری و سیاسی دنیای اسلام دست برادری می دهد و خواستار پیوند برادری مستحکمتر میان امت اسلامی است. (30/5/1385)

در این دیدار پیش از سخنان مقام معظم رهبری، آقایان حبیب محمد بن خوجه، دبیرکل مجمع بین المللی فقه جده؛ شیخ احمد بن حمد خلیلی، مفتی اعظم عمان؛ ابراهیم الوزیر از علمای زیدیه یمن؛ شیخ محمود صیام، رئیس جمعیت علمای فلسطین؛ شیخ حسین معتوق، از علمای کویت؛ شیخ حسن بغدادی، از مسئولان حزب الله لبنان؛ مصطفی باجو، از عالمان اهل سنت اردن و شیخ بدرالدین حَسون، مفتی سوریه، در سخنانی ضمن گرامیداشت ایستادگی و پیروزی مردم و حزب الله لبنان در برابر تجاوز رژیم صهیونیستی که عزت و افتخار را به امت اسلامی بازگرداند، وحدت و یکپارچگی را مهمترین نیاز مسلمانان برای حل مشکلات و بی اثر ساختن توطئه های دشمنان خواندند.(1)

همچنین از دیدگاه معظم له، وحدت، پیش نیاز بسیاری از پیشرفت ها و راهی برای استوار ساختن بنیانهای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جامعه اسلامی است:

برای اینکه ما بنیانهای سیاسی و اقتصادی و فرهنگی خود را مستحکم کنیم، پیش نیاز اولی قطعی ما، ایجاد وفاق و وحدت کلمه است. برای وفاق باید همه تلاش کنند. معنای وفاق این نیست که گروه ها و تشکیلات و جناحهای گوناگون اعلام انحلال کنند، نه، هیچ لزومی ندارد. معنای وفاق این است که

ص:64

نسبت به هم خوش بین باشند، «رُحَماءُ بَیْنَهُم» باشند، همدیگر را تحمل کنند، در جهت ترسیم هدفهای والا و عالی و برای رسیدن به آنها به یکدیگر کمک کنند و از ایجاد تشنج، بداخلاقی، درگیری، اهانت و متهم کردن بپرهیزند. امروز به نظر من وظیفه ما این است. (7/3/1381)(1)

ص:65

ایران و جهان را برانگیخت. شیخ عبدالکریم نیز به همراه جمعی از روحانیان قم، از دولت ایران خواستند که به حمایت از مردم فلسطین برخیزد.

آیت الله حائری در مسائل مذهبی و اعتقادی نیز در حفظ وحدت امت اسلام میکوشید و در برابر افکاری که سبب پیدایش اختلافات مذهبی میشد، محکم می ایستاد؛ زیرا از یک سو حفظ وحدت امت اسلام را در آن شرایط لازم می دید و از سوی دیگر ممکن بود اختلافها و جنجالهای مذهبی، حساسیت حکومت را برانگیزد و به آنها بهانه ای برای فروپاشی حوزه دهد. یکی از مسائل بحث برانگیز در زمان آیت الله حائری، مسئله رجعت امامان شیعه و تشکیل حکومت از سوی آنان پس از قیام حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف بود. آیت الله حائری در پاسخ به پرسش گروهی از مؤمنان در این زمینه نوشت:

احقر به واسطه کثرت اخبار، اعتقاد به رجعت دارم به نحو اجمال، ولی این مطلب نه از اصول دین و نه مذهب است که فرضاً کسی معتقد به آن نباشد، خارج از دین یا مذهب شمرده شود ... و گفتوگوی این نحو مطالب، به جز تفرقه کلمه مسلمین و ایجاد یک عداوت مضره بین آنان فایده[ای] ندارد.(1)

ص:66

پس از آنکه شیخ محمدتقی قمی و عالمان سرشناس الازهر، مرکز «دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه» را بنا کردند، آیت الله بروجردی به پشتیبانی جدی از آن برخاست و حتی از کمک مالی به آن دریغ نورزید. افزون بر آن، با شیخ وقت الازهر، عبدالمجید سلیم و شیخ محمود شلتوت، نامهنگاری میکرد که این ارتباط، پیوند جهان تشیع با دنیای اسلام را استوارتر ساخت و بسیاری از بدبینی ها را به دوستی و محبت تبدیل کرد. بر اثر این هوشمندی و حسن تدبیر _ به قول شهید مطهری _ شیخ محمود شلتوت با صدور فتوایی تاریخی، برای نخستین بار مذهب شیعه را به رسمیت شناخت و برای آن در دانشگاه الازهر، کرسی تدریس مستقل تشکیل داد.(1)

ص:67

گنبد اسلام بر دو پایه استوار است: کلمه توحید و توحید کلمه... ای مسلمانان! اگر سخنان ما یکی نشود، باید با اسلام وداع کنیم.(1)

ص:68

شده،آشکار است. ... باید تعریف درست و شفافی از تقریب ارائه شود؛ زیرا تقریب به معنای حفظ مشترکات است، نه از دست دادن اصول خود... .

همچنین در مسئله وحدت و تقریب، یادآور شد:

ما به پیروان خود و دیگران به پیروان خود تأکید نمایند که نسبت به مقدسات دیگران اهانتی نکنند. به طور مثال، ما تفسیری نوشته ایم که ادبیات بهکار رفته در آن، سلبی نیست و حتی اخیراً علمای اهل سنت افغانستان خواستار این تفسیر شده اند؛ زیرا ادبیات آن سلبی نبوده و اگر این گونه عمل شود، تحمل همدیگر مشکلی نخواهد بود و این ظرافت خاصی می خواهد؛ باید راه مباحثه علمی و منطقی را گشود. خطرات دشمنان اسلام را بایستی برای مسلمانان آشکار کنیم تا بتوانیم در مسیر تقریب گام برداریم و پیشرفت سریع اسلام در جهان، دشمنان را هراسان کرده تا آنجا که ضدیت آنان با اسلام بیشتر شده و دست به تفرقه افکنی زده اند.(1)

ص:69

به طور خلاصه ما در هر کاری باید در مسیر وحدت و تقریب حرکت کنیم و این، به معنای دست برداشتن از مواضع اصولی خود نیست، بلکه در مواضع عملی خود مثل سیاست و فرهنگ باید وحدت، مدنظر قرار گیرد و سعی در استحکام وحدت کنیم.(1)

ص:70

بنیاد بزرگ زیر دعوت می کنم و خدای عظیم را بر این پیمان شاهد می گیرم و کفی بالله شهیدا.

1. امر به معروف و نهی از منکر در اجرای احکام اسلام؛

2. نجات مسلمانان دنیا از ظلم و تجاوز عموم بیگانگان و ستمگران؛

3. اتحاد ملل اسلامی بر مبنای معارف نورانی و احکام ضروری اسلام که از بذل مال و جان در راه تحقق این سه مقصود بزرگ کوتاهی نکنید و دست قرآن را به این معامله با خدا اجابت نمایید.(1)

ص:71

ص:72

به دیگر سخن، اختلاف در این ویژگیها مایه جنگ و خونریزی و مشاجره نباشد و آنها را در زندگی یا جوامع بینالمللی در مقابل یکدیگر قرار ندهد.

به یقین باید از وحدت و تقریب با این شیوه، پشتیبانی کرد و یکی از عواملی که امروزه شیعه در جهان بهطور کامل شناخته نشده، وجود بدبینی در طرف مخالف است. اگر این بدبینی از بین برود و هر دو گروه همدیگر را تحمل کنند، شیعه در جهان به خوبی شناخته می شود و مشترکات به صورت روشن تجلی می کند.

در عصرهای گذشته، بهویژه در دوران شکوفایی تمدن اسلامی، همکاری میان دانشمندان دو گروه چشم گیر بود؛ یعنی شیعیان در حوزه درس استاد سنی حاضر میشدند و از آن بهره می گرفتند و همچنین سنیان از حوزه درس استاد شیعه استفاده و در عین حال، هر دو گروه با توجه به مشترکات، تفاوت های خویش را حفظ می کردند.(1)

ص:73

توطئه را افشا، خنثی و امت اسلامی را بیدار کنند و این یک جهاد علمی است. (1)

ص:74

مذهب اهل بیت عمل می کنند، در حالی که اهل سنت حداقل به چهار مذهب تقسیم شده اند.

در همین باره استاد باقور می گوید:

هنگامی که قدم به عرصه فقه تطبیقی بگذاریم، شکافی را که بر اثر اختلافنظر علمی میان دو نظر یا میان تصحیح و تضعیف احادیث ملاحظه می کنیم، درمی یابیم که فاصله بین شیعه و اهل سنت مانند فاصله بین مذهب فقه ابوحنیفه و مذهب فقه مالکی یا شافعی است. (1)

ص:75

این مشکلات روبه رو هستیم. از اینجا مشخص می شود که مشکل، خارج از ساختار شیعه و سنی بوده و عوامل بیگانه در آن دست دارند. (1)

ص:76

این دانشمند مسلمان، با توجه به گرایش عمیق مسلمانان به آموزه های قرآنی، آنها را تشویق می کرد که به خاطر داشتن چنین کتابی بر خود ببالند و در سایه آن، امت واحدی تشکیل دهند و همان گونه که در ماه رمضان طبقات مختلف مردم، ثروتمند و فقیر با هم روزه می گیرند و با هم افطار می کنند و یکدیگر را به خوبی درک می کنند، در زیر پرچم قرآن، مقام و بزرگی خویش را دریابند و از تفرقه و اختلاف بپرهیزند.(1)

ص:77

آرزو داشتم می توانستم از اجتماعاتی که در دارالتقریب برپا می شود تعریف کنم که در آن مصری در کنار ایرانی، لبنانی، عراقی، پاکستانی و غیره قرار می گیرد و حنفی، مالکی، شافعی، حنبلی، با امامی و زیدی دور یک میز می نشینند و با ندایی توأم با دانش و ادب، پاکی و فهم، برادری و مودت، همکاری و محبت، یکدیگر را می خوانند.(1)

ص:78

ص:79

ص:80

ایمان و احترام به ارکان اسلام در خود، ایمان دارند و در عین حال منکر مسلمات و بدیهیات دین نیستند، تکفیر کند.

2. مذاهب هشتگانه پیش از اختلاف هایشان، مشترکات فراوانی دارند و پیروان این مذاهب در مبادی اساسی اسلام هم عقیده اند. همگی به خدای یگانه، قرآن کریم و حضرت محمد صلی الله علیه و آله به عنوان فرستاده خدا برای همه بشریت، ایمان دارند. ضمن اینکه در باب ارکان پنجگانه اسلام؛ یعنی شهادتین، نماز، زکات، روزه و حج اتفاقنظر دارند و در ارکان ایمان؛ یعنی ایمان به خدا، ملائکه، کتابهای آسمانی، پیامبران، آخرت و مقدرات نیک و بد، هم عقیده اند. اختلاف علما در این مذاهب، در فروع است، نه در اصول و این خود، رحمت است؛ زیرا از قدیم گفته اند: اختلاف علما در رأی، امر خوبی است.

3. پیروی از مذاهب اسلامی، به معنای التزام به راه درست و مشخص در فتواهاست. بنابراین، هیچ کس بدون برخورداری از شایستگیهایی که آن مذهب تأیید می کند، حق قرار گرفتن در جایگاه فقهی را ندارد و بدون پیروی از راه درست مجاز به صدور فتوا نیست. ضمن اینکه کسی حق ندارد در صدد تشکیل و تأسیس مذهب جدید و اصرار بر فتوای غیر قابل قبول و به دور از قواعد شریعت باشد.(1)

ص:81

یا ناتوانی و عذر، به التقاطیگری کشیده شود؛ زیرا مالکیان و گروهی از حنفیان به درستی جواز آن رأی داده اند، چنان که عمل کردن به آسانترین مذاهب یا پیروی از آسانترین احکام در مواقع ضروری و مصلحت، جایز است.

...مذهب امامیه هم نزدیکترین مذهب اسلامی به مذهب امام شافعی بوده و تقریباً تنها در 17 مسئله مشهور با فقه اهل سنت فرق می کند.

...هیچ گاه شنیده نشده که اختلاف مذاهب فقهی سبب درگیری یا برخورد مسلحانه میان پیروان مذاهب شده باشد؛ چون اختلاف مذاهب در اجتهادات علمی و فقهی و مدنی، جزئی است و بنابر سخن رسول اکرم صلی الله علیه و آله : «فقیه به خاطر اجتهادش پاداش می گیرد. اگر اجتهادش درست باشد دو پاداش برایش منظور می شود و اگر هم درست نباشد، باز هم برای او پاداش لحاظ می شود.» به همین دلیل جایز نیست که چیزی جز در این چهارچوب، در حق مذاهب دیگر گفته شود. اینها مذاهب اسلامی هستند و فقه آنها قابل احترام و مورد حمایت است.(1)

ص:82

... در صورتی که گروه یا فرقهای با نام اهل سنت، ناامنی و خشونت را در کشور ترویج دهند، از نظر گروه های اهل سنت کشور مطرود هستند. ایران، کشوری مقدس است، آبادانی این کشور برای تمام ملت، اعم از سنی و شیعه، باعث خوشحالی و سربلندی ماست.(1)

ص:83

ص:84

امت اسلامی بگشاید. در کتاب های اهل سنت آمده است، روزی ابوبکر، خلیفه اول، به فاطمه(س) گفت:

ای دختر رسول خدا!

رسول خدا صلی الله علیه و آله پیوسته غمخوار مؤمنان و با آنان مهربان بود و بر کافران عذابی دردناک. اگر نسب او را بجوییم، او پدر توست نه پدر دیگر زنان. برادر پسرعموی توست نه برادر دیگر مردان. او پسر عمویت [علی] را بر هر دوست صمیمی ترجیح می داد و در کارهای بزرگ از او یاری می خواست. کسی شما را دوست ندارد مگر اینکه از سعادتی بزرگ برخوردار است و کسی با شما کینه نمی ورزد مگر اینکه نطفه اش پست است. شما خاندان پاکیزه الهی و برگزیدگان خدا هستید. شما راهنمایان ما در آن جهان و راه گشایان ما به بهشت هستید. (1)

چندین سال است که بسیج، هر ساله دست کم یک کنگره فاطمه شناسی برگزار می کند. رسانه های متعهد وظیفه دارند با خبررسانی قوی از این کنگره ها، مطالب برگزیده آن را به آگاهی جامعه برسانند.

ص:85

سنت و خواندن نمازهای یومیه با آنها، نماز واجب را کفایت میکند یا خیر، فرمودهاند: «کفایت می کند».(1)

فتوای دو تن از عالمان اهل سنت در مورد اقتدا به امام جماعت مذاهب دیگر نیز چنین است:

ابن تیمیه که نزد وهابی ها بسیار گرامی است، می گوید: همه مسلمانان خواندن نماز پشت سر یکدیگر را جایز میدانند، همانطور که اصحاب و تابعین و ائمه اربعه پشت سر یکدیگر نماز می گزاردند. منکر این حکم، بدعت گذار و گمراه و مخالف قرآن و سنت و اجماع مسلمانان به شمار می آید.(2)

استاد دکتر وهبه زحیلی: اقامه نماز پشت سر مخالفان مذهبی در فروع، صحیح و غیرمکروه است؛ زیرا اصحاب و تابعین همواره پشت سر یکدیگر نماز می خواندند، با اینکه در فروع با هم اختلاف داشتند و این اجماعی بود، چنانکه ابن مسعود پشت سر عثمان نماز را تمام خواند، با اینکه می بایست طبق نظر خود شکسته می خواند. [چون] از او [دلیل آن را] پرسیدند، گفت: زیرا در اختلاف، شر نهفته است.(3)

دیدگاه دکتر فرید نصر واصل (مفتی اعظم مصر):

هر مسلمانی که به خداوند ایمان داشته باشد و شهادت به وحدانیت خدا و رسالت حضرت محمد صلی الله علیه و آله بدهد و منکر واجبات دین نشود و به طورکامل عالم به ارکان اسلام و نماز و شرایط آن باشد، امامت جماعت او برای دیگران و امامت دیگران نسبت به او، هنگامی که این

ص:86

شرایط را دارا باشد، صحیح است، گرچه امام و مأموم اختلاف مذهبی داشته باشند و شیعه اهل بیت هم شامل همین مطلب است.(1)

دکتر یوسف قرضاوی، رئیس مجمع اهل سنت در کنفرانس تقریب دوحه قطر، نیز گفت:

من در سفرم به ایران در نماز خود به آقای تسخیری اقتدا کردم و ایشان هم به من اقتدا کردند.(2)

ص:87

حزب الله لبنان، حزبی شیعی است که تاکنون سرسختانه در برابر حملههای اسرائیل مقاومت کرده و پیروزی های بزرگی به دست آورده است. علاقه به این حزب، در امت اسلام فراگیر و اتحادآفرین است.

ص:88

نام مقامات اسرائیل مانند اولمرت یا شارون، نامگذاری می کنند. این حرکت نیز در جای خود می تواند نمادی از وحدت مسلمانان به شمار آید.(1)

ص:89

ص:90

فرهنگ هر جامعه، مجموعهای از ارزشها و هنجارها و آداب و رسوم آن جامعه است. به طور طبیعی، هرچه فرهنگها به یکدیگر نزدیکتر باشند، امکان برقراری ارتباط میان دو جامعه افزایش مییابد.

در کشورهای اسلامی، با وجود یک عامل اشتراک قوی و فراگیر به نام دین که در تمام این کشورها حاکم است، از نظر جغرافیایی، زبان، نژاد، آداب و رسوم و ملیت متنوع و مختلف هستند. به این ترتیب، با توجه به تنوع بالای فرهنگی، ضعف آگاهی مسلمانان از فرهنگ جوامع یکدیگر، میتواند مانعی بر سر راه اتحاد آنان باشد؛ زیرا هر کشوری برای فرهنگ خود احترام و ارزش خاصی قائل است و نمیتواند کم توجهی یا توهین ملتهای دیگر به آن را بپذیرد. در این میان، کم آگاهی از فرهنگ دیگر ملتهای مسلمان، افزون بر کمرنگ کردن زمینههای اتحاد، ممکن است سبب شود ملتها هنگام رویارویی با یکدیگر، ناخودآگاه، عملی برخلاف فرهنگ هم انجام دهند که از آن، توهین یا بیتوجهی برداشت شود. طبیعی است این اعمال سبب رنجش طرف مقابل و مانع اتحاد خواهد بود.

بنابراین، راهکارهایی چون گفتوگوی فرهنگها، پخش برنامههای مستند از ملت های مسلمان، میزگردهای فرهنگ شناسی و مردم شناسی، آسان سازی سفر بین کشورهای اسلامی، ردوبدل کردن آثار و محصولات فرهنگی، معرفی و استخراج مبانی و دستآوردهای فرهنگ مشترک و تعیین راههای تعامل فرهنگهای بومی ملل مسلمان با یکدیگر با محوریت دین، در رفع این مانع بسیار اثرگذارند.

ص:91

وسایل ارتباط جمعی به ویژه رسانههای تصویری نیز بهترین و مهم ترین ابزار برای تحقق این راهکارها و رفع موانع فرهنگی اتحاد به شمار میروند.

ص:92

مشرکان با هم تفاوت دارند و نمیتوان با همه یکسان برخورد کرد. چه بسا در عقاید یا رفتارهای بسیاری از مسلمانان، نشانه هایی از کفر و شرک باشد، ولی این دلیل نمی شود که آنها را به طور رسمی کافر و مشرک بخوانیم، بلکه باید آنها را انسان هایی دانست که بخشی از کارهای نیک را با برخی کارهای بد درآمیختهاند و لازم است که با اینان مانند مسلمان برخورد کرد؛ زیرا شهادتین را بر زبان جاری کرده اند. البته در همان حال باید مؤدبانه و مستند، به نقد نظریه آنها پرداخت.

ص:93

خبر دارند برخی علمای شیعه احتمال داده اند در زمانی که کتابها به صورت خطی نوشته می شده، در این حدیث اشتباه قلم رخ داده و درست همان هفت هزار بوده که تقریبی از شماره آیات قرآن موجود است؟ آیا از پاسخ عالمان شیعه به این گونه احادیث خبر دارند و آیا می دانند که حتی اگر کسی به درستی این روایت معتقد باشد، باز هم اعتقاد دارد قرآن اصلی در دست امام غایب شیعیان محفوظ است و بنابراین کافر نیست؟ با این حال در بازارهای شیعیان میگردند تا قرآن آنها را ببینند؟! آیا نمی توانند از راه اینترنت، سایت های قرآنی شیعیان را ببینند و حقیقت را دریابند یا به شبکه های قرآنی رادیویی و تلویزیونی ایران گوش دهند تا بفهمند که قرآن شیعیان، با همه مسلمانان یکی است؟

همه اینها ممکن است، ولی بدبینی ها سبب شده بدون اندیشه و درنگ، در برابر یکدیگر موضع بگیریم و همدیگر را از جاده ایمان و اسلام خارج بدانیم و برخلاف دستور رسول خدا صلی الله علیه و آله خون یکدیگر را بریزیم. درحالی که أَبِی بَکْرَه نقل میکند رسول خدا صلی الله علیه و آله در حجة الوداع، در سرزمین منا در روز عید قربان فرمود:

آیا امروز روز نحر [عید قربان] نیست؟ گفتیم چرا ای رسول الله. فرمود: همانا خونها و مالهایتان (و گمان می کنم محمد فرمود) و آبروهایتان بر شما حرمت دارد، چنان که این روز در این ماه و در این سرزمین بر شما حرمت دارد و شما به زودی با پروردگارتان ملاقات خواهید کرد و او از اعمالتان می پرسد. پس

ص:94

مبادا پس از من عقب گرد کنید که از کافران شوید یا از گمراهانی که بعضی گردن بعضی دیگر را می زنند. (1)

اگر آن حضرت، امروز کشتار مسلمانان در عراق را میدید چه می فرمود؟ آیا این است معنای رحماء بینهم؟ آیا این است معنای برادری ایمانی و اعضای یک بدن بودن؟ چقدر از قرآن مجید فاصله داریم؟

آنان که ادعا میکنند شیعیان یا اهل سنت مسلمان نیستند، آیا فرمایش رسول الله صلی الله علیه و آله را نشنیدهاند که فرمود:

... یَخْرُجُ مِنْ النَّارِ مَنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَفِی قَلْبِهِ وَزْنُ ذَرَّةٍ مِنْ خَیْرٍ.(2)

... هر کس لا اله الا الله بگوید و در قلبش به وزن ذره ای خیر باشد، از آتش خارج می شود.

در صحیح بخاری که معتبرترین کتاب حدیثی اهل سنت است، از اسامه بن زید نقل شده است که گفت: در مأموریتی نظامی به سمت الحرقه، فردی از دشمنان را کشتم درحالی که او لا اله الا الله گفته بود. پس از بازگشت به مدینه با سرزنش رسول خدا صلی الله علیه و آله روبهرو شدم. آن حضرت فرمود:

یَا أُسَامَةُ أَقَتَلْتَهُ بَعْدَ مَا قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ؟(3)

ای اسامه! آیا او را پس از آنکه لا اله الا الله گفته بود، کشتی؟

ص:95

پاسخ دادم: او برای نجات خود این سخن را گفت، ولی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله پرسش خود را تکرار کرد، چنان که آرزو کردم کاش تا آن روز مسلمان نشده بودم.

اکنون کسانی که خود را پیرو رسول خدا صلی الله علیه و آله می دانند، ولی عدهای از گویندگان لا اله الا الله را فقط به جرم مذهبشان می کشند، چه پاسخی برای این پرسش پیامبر دارند؟

مشکل اینجاست که برخی از اهل سنت بر اثر بدبینی ها، عقاید دیگر مسلمانان را خوب درک نمی کنند و گاه بدون دلیل محکم، آنان را به شرک متهم می سازند، حال آنکه حقیقت چیز دیگری است. قرآن مجید چه خوب فرمود که:

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آَمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ ... . (حجرات: 12)

ای کسانی که ایمان آوردید، از بسیاری گمان ها بپرهیزید که برخی از گمان ها گناهند.

و یا فرمود:

وَمَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ إِنَّ الظَّنَّ لَا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئًا. (نجم: 28)

آنها در این مورد هیچ یقین نداشتند و تنها از گمان پیروی می کردند و همانا گمان چیزی از حق را بیان نمی کند.

اگر تمام مسلمانان فقط از یقین پیروی میکردند، شیعیان را به دوستی با یهودیان یا براندازی سلسله عباسی متهم نمیساختند. آیا شیعه ای که نمونه برجسته آن، حزب الله لبنان، در خط مقدم جهاد با اسرائیل است و جمهوری

ص:96

اسلامی ایران که اصلیترین تهدید برای رژیم اشغالگر قدس شناخته شده است، با یهودیان رفاقت دارند؟!

درباره موضوع سلسله عباسی نیز یک طرفه قضاوت میشود، چنانکه معمولاً اقدام برخی خلفای عباسی در کشتن امامان شیعه که از اهل بیت رسول الله صلی الله علیه و آله بودند و نیز سر بریدن شیعیان، در نظر گرفته نمیشود! اگر هم به راستی، شیعیان سلسله عباسی را سرنگون کرده باشند و اصل کار هم نادرست باشد، فرد یا افراد معدودی این کار را کردهاند، نه همه شیعیان، دلیل کار آن عده را هم باید در آثار باقی مانده از آنان جستوجو کرد. از سوی دیگر، بسیاری از سنی ها نیز حکومت های سنی را سرنگون ساختهاند، از جمله خود عباسیان که بنیامیه را از حکومت برکنار کردند، آیا باید همه اهل سنت را مقصر شمرد؟

ص:97

ص:98

ص:99

به یقین، یکی از مهمترین موانع خارجی در تحقق وحدت جهان اسلام، توطئهها و دسیسههای دشمنان این دین جهانی است. چنان که تاریخچه اسلام نشان میدهد، این دین و آموزههای رهایی بخش آن، همواره از مهمترین موانع تحقق اهداف استعمار در بندگی و به اسارت کشیدن ملتها بوده است. نخستین و کارسازترین سیاست استعمار در برخورد با ملتهای جهان به ویژه اسلام، شعار «تفرقه بینداز و حکومت کن» بوده که امروزه به شعار «تفرقه بینداز و ریشه کَن کُن» تبدیل شده است. دومین سیاست استعمار در برخورد با جهان اسلام، گسترش تفرقه از زمینههای سیاسی و عقیدتی، به صحنه های عملی و نظامی به بهانه مبارزه با «تروریسم» است که زنگ خطر را برای جهان اسلام به صدا درمیآورد.

امروزه دشمنان برای ایجاد تفرقه و اختلاف در کشورهای اسلامی، برنامههای گوناگونی در دستور کار خود دارند. آنها در گام نخست برای ترویج سکولاریسم و جدایی دین از سیاست در کشورهای اسلامی با تمام توان میکوشند. از سوی دیگر با نقشههای گوناگون سعی در جداسازی کشورهای اسلامی از یکدیگر دارند. همچنین میکوشند در نشانهگیری مسلمانان به سوی دشمن حقیقی، انحراف ایجاد کنند و آنها را به خودشان سرگرم سازند.

به این ترتیب، میتوان توطئههای دشمنان اسلام را از مهمترین موانع تحقق راهکارهای وحدت آفرین خواند.

تلاش مخالفان وحدت اسلامی در حذف عوامل وحدت آفرین، بسیار گسترده و مرموزانه است، آنها برای اجرای نقشههای شومشان، گاه از خود مسلمانان بهره میگیرند. شناخت این توطئهها بسیار مشکل و رویارویی با آنها

ص:100

دشوارتر است، ولی امام خمینی رحمه الله با هشیاری و ژرفاندیشی، بسیاری از دسیسههای مخالفان جهانی وحدت اسلامی را آشکار ساخت و مقصد و اهداف شوم آنان را به همگان شناساند. ایشان در یکی از سخنرانیهای خود فرمود:

دولتهای استعمارطلب با دولتهایی که میخواهند ذخایر مسلمین را ببرند، با وسیلههای مختلف، با نیرنگ[های] متعدد، دول اسلامی [و] سران دول اسلامی را اغفال می کنند. گاهی به اسم شیعه و سنّی اختلاف ایجاد میکنند... . در دول اسلامی بین طوایف مسلمین به اسم اسلام و به اسم مذهب چیزهایی پخش می کنند، تبلیغاتی می کنند که طوایف مسلمین به جان هم بیفتند و با هم اختلاف شیعه و سنی پیدا بکنند و آنها به ذخایری که مسلمین دارند، دسترسی پیدا بکنند و نتوانند مسلمین کاری انجام بدهند.(1)

رهبر معظم انقلاب نیز درباره دشمنی قدرتمندان خارجی با وحدت مسلمانان میفرماید:

تا آنجایی که من در تاریخ یادم میآید، درگیریها و تعارضات و جنگهای مذهبی بین مسلمین، به وسیله قدرتمندان هدایت شده است. از زمان بنیعباس و آن جنگهایی که بین مکاتب کلامی تازه تأسیس شده آن روزگار اتفاق افتاد و آن کشتارهای متقابل، گاهی این خلیفه بود، طرف دار این فکر بود، گاهی خلیفه دیگر بود، طرف دار فکر دیگری بود، تا زمانهای بعد، همواره دستهایی، طرف داران عقاید مختلف اسلامی را به جان هم انداختند. اگر این دستها نبود، آنها با هم سالها در صلح و آرامش زندگی میکردند و هیچ مشکلی نداشتند. نمونهاش همین کشورهای اسلامی ]است[ که در آن فرق

ص:101

مختلف اسلامی با هم مشغول زندگی هستند، یک نمونهاش ایران، یک نمونه اش عراق و کشورهای دیگر.

چه موقع خود مردم و معتقدان به اسلام در مقابل هم صفآرایی داشتند؟

چه زمانی با هم جنگیدند؟(1)

آیت الله تسخیری، دبیر کل مجمع تقریب اسلامی، دشمنان خارجی را مهم ترین عامل ایجاد تفرقه در بین مسلمانان میداند. او می گوید:

من معتقدم مهمترین عامل تفرقه در بین امت اسلامی، عامل خارجی؛ یعنی دشمنان اسلام و مسلمانان هستند.(2)

وی معتقد است یکی از مهمترین کارهای دشمنان اسلام این است که به درگیری های سیاسی در کشورهای اسلامی که بر اثر فتنه انگیزی خود آنها ایجاد شده، لباس مذهبی می پوشانند؛ یعنی درگیری های سیاسی را درگیری مذهبی معرفی می کنند. در عراق، لبنان، افغانستان و ایران، شیعه و سنی در کنار هم، بدون هیچ مشکلی با یکدیگر زندگی می کنند، ولی دشمنان، درگیری های سیاسی را جنگ شیعه و سنی می خوانند.

روش دیگر، ایجاد ترس از حکومت دینی و مردمی ایران در حاکمان و حکومت های ضعیف و غیرمردمی است. آنها با این کار می کوشند این حاکمان و حتی ملتشان را از ایران دور سازند و نیز از نفوذ معنوی ایران در دیگر سرزمینهای اسلامی بکاهند. اقدام دیگر آنها ترسیم اوضاع به گونه ای است که درگیری اصلی جهانی، یعنی درگیری استکبارگران جهانی با مسلمانان بیدار، فراموش شود و به جای آن، فرقه ها و مذاهب اسلامی را با ترفندهای گوناگون

ص:102

با هم درگیر و در نتیجه ضعیف می سازند! آنها می خواهند کاری کنند که شیعه خیال کند سنی دشمن اوست و سنی خیال کند فلان فرقه دشمن اوست و همه فکر کنند ایران دشمن اصلی آنهاست و خلاصه با درست کردن دشمنان وهمی برای فرقه های اسلامی، آنها را به جان هم بیندازند. (1)

اقدام های استعمارگران برای ایجاد تفرقه میان مسلمانان را به طور خلاصه می توان چنین برشمرد:

یک _ تشکیل گروه های تندرو؛

دو_ حمایت از افراد متعصب؛

سه _ مطرح ساختن موضوع های تفرقه آمیز؛

چهار_ بزرگنمایی اختلافات؛

پنج _ نگارش کتابهای تفرقه انگیز؛

شش _ راه اندازی سایت های اینترنتی؛

هفت _ شایعه سازی و شبهه افکنی؛

هشت _ ایجاد حکومت های لائیک و پشتیبانی از آنها؛

نه _ جلوگیری از شناخت مسلمانان از هم.(2)

ده _ به قدرت رساندن حاکمان وابسته که ممکن است ظاهری دین دار هم داشته باشند، ولی با دامن زدن به اختلاف های مذهبی، در عمل به استعمارگران خدمت می کنند.

ص:103

ص:104

نمی دهند. ازاین رو، لازم است رسانه های متعهد بر ضرورت ایجاد چنین بازار مشترکی تأکید ورزند تا هم انسجام اسلامی تقویت شود و هم اقتصاد جوامع اسلامی بهبود یابد.

ص:105

غیرمسلمانان را که برخی دشمن نیز هستند تقویت کردهایم. به دیگر سخن، از یک سو بر فقر جهان اسلام و از سوی دیگر، بر ثروت کافران افزودهایم. روشن است که چنین روشی سبب خواهد شد بسیاری از مسلمانان، روحیه همگرایی خود را از دست بدهند.

ص:106

است و نبود مدیریت مشترک دراین زمینه، عامل رکود اتحاد در جهان اسلام است.

ص:107

نیز پاسخ هایی قانعکننده برای شبهههای آنها یافت یا پاسخ هایی را که در سایت های گمنام شیعه وجود دارد، به شیوه های گوناگون تبلیغ کرد.

ص:108

به همین خاطر مشاهده می کنیم که این انس و الفت در اغلب دانشجویان و فارغ التحصیلان این دانشگاه به خوبی مشاهده میشود، در صورتی که در ابتدای امر که به این دانشگاه وارد می شوند، یک حالت بدبینی وجود دارد، اما کم کم رو به آرامش میروند و میفهمند آنچه در قبل میپنداشتند، واقعیت ندارد.

همان طور که امام علی(ع) در نهج البلاغه می فرمایند: «اَلنّاسُ اَعداءٌ عَلَی مَا جَهِلُوا»، اغلب این خصومت ها به دلیل بیاطلاعی افراد نسبت به یکدیگر است؛ به این معنا که از دور، اهل سنت تصور میکنند که تمام شیعیان غالی هستند، خدایشان علی است، قرآنشان چیز دیگری است، حجشان کربلا و نجف است و مهرشان، بتشان است و متقابلاً شیعیان از دور تصور می کنند که سنی ها دشمنان اهلبیت هستند، اما وقتی به هم نزدیک میشوند، میفهمند که آنها ]هر دو[ دوستداران اهلبیت هستند و با دشمنان آنها دشمنند. به همین خاطر وقتی که این دانشجویان به خانههایشان و اجتماعشان برمی گردند، این مسائل را [با هم کیشان خود] در میان میگذارند، همانطور که دانشجویان شیعه چهره واقعی اهل تسنن و علاقه آنها به اهلبیت را بین خانواده و دوستان خود مطرح می کنند، دانشجویان سنی هم در بازگشت به جوامع خود، حقایق اعتقادات تشیع را برای هم مذهبان خود بازگو می کنند و به همین شکل این مسئله گسترش مییابد. به همین خاطر است که در ایران، مشکلات دیگر کشورها مثل افغانستان، پاکستان، عراق و ... وجود ندارد. وجود دانشگاه مذاهب اسلامی و امثال آن، و وجود تقریب و تلاش در برقراری آن در جمهوری اسلامی ایران، باعث به وجود آمدن چنین امری است.(1)

ص:109

عالمان بسیاری در طول تاریخ اسلام، به ویژه در دوره معاصر، فتواها و نظریههای تقریبی درباره لزوم وحدت جامعه اسلامی منتشر ساختهاند که بجاست رسانه های متعهد برای آگاه کردن مردم عادی از این گونه دیدگاهها، تمام تلاش و امکانات خود را به کار گیرند. پیش از این، برخی از این دیدگاهها و فتواها در همین نوشتار بیان شد.

ص:110

یک ساعت نشستن در جلسه گفت وگوی علمی، در نزد خدا دوست داشتنیتر از دوازده هزار بار خواندن کل قرآن است! ....

ص:111

همچنین نهادی قضایی، مشابه دیوان لاهه برای حل اختلافات میان کشورهای اسلامی پی ریزی کند تا بتواند مانع تشدید اختلافات در جوامع اسلامی گردد.

ص:112

هشت _ تلاش برای به کار بردن سیاست های هماهنگ در مجامع جهانی و دفاع از حقوق مسلمانان و سرزمین های اسلامی؛

نه _ برگزاری نشست های نظریه پردازی، بحث و گفتوگو و جدال احسن میان نخبگان و اندیشمندان درباره نقاط مشترک و سازوکارهای تقویت آنها در عین احترام به باورها و اندیشه های یکدیگر؛

ده _ داشتن طرح و نقشه مشخص برای رویارویی با چالشهای فراروی جهان اسلام از جمله مسئله فلسطین، تروریسم و... .(1)

ص:113

ص:114

امروزه یکی از مهمترین ابزار فرهنگی و اقتصادی جهان مدرن، صنعت جهان گردی و توریسم است، به گونهای که بخش بزرگی از درآمد ناخالص ملی برخی کشورها مثل فرانسه، از این راه تأمین میشود. هرچند جنبههای اقتصادی جهانگردی بیشتر مورد توجه است و کشورها برای افزایش درآمد و رونق اقتصادی خود در این عرصه سرمایهگذاری میکنند، از بازتابهای فرهنگی این مسئله نیز نمیتوان غافل شد.

حضور مسلمانان در تمام قارههای جهان و برخورداری کشورهای اسلامی از تنوع فرهنگی، جغرافیایی و نژادی گسترده، زمینه مناسبی برای گسترش صنعت جهانگردی در جوامع اسلامی ایجاد میکند.

گسترش این صنعت در جوامع اسلامی، افزون بر اینکه از نظر اقتصادی برای مسلمانان مفید است، آنان را با عقاید و دیدگاهها و افکار یکدیگر آشنا میسازد و عامل مهمی برای تحکیم پایههای انس و الفت و اتحاد و انسجام خواهد بود.

ص:115

این اقدام می تواند دادوستدهای اقتصادی را در جهان اسلام تقویت کند و به تدریج، اتحاد امت اسلام را نیز افزایش دهد.

ص:116

ص:117

را از رسانه های تصویری میبینند، بهترین موقعیت برای تقویت و تبلیغ وحدت در جهان اسلام به شمار میرود. رسانه ها می توانند با پخش مصاحبه ها، گزارش ها و برنامه های دیگر، جنبه وحدت آفرینی حج را به نمایش گذارند.

ص:118

روحیه وحدت ملی هستند. رسانه ها می توانند در این فرصتها با پخش سرودهای حماسی و گزارش هایی از دستآوردهای نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران و امثال آن، روحیه وحدت ملی را بالا ببرند.

ص:119

برای مسلمانان، شایسته تر آن است که هماره قدرت و موقعیت برتر را داشته باشند. حال اگر به هر دلیلی در زمینه های علمی، اقتصادی، فن آوری و نظامی از دشمنان اسلام عقب ماندند، باید به سرعت عقب ماندگی خود را جبران کنند. در چنین موقعیتهایی، وحدت و همکاری گروهی، بسیار اهمیت دارد و از اولویتها به شمار میرود. در نهادینه ساختن این اندیشه، رسانه ها می توانند نقش ارزنده ای ایفا کنند. برای مثال، می توانند با معرفی مسلمانان صاحب اختراعها و اکتشافها و مسلمانان موفق در حرفههای مختلف، روحیه همگرایی اسلامی را تقویت کنند. همچنین می توانند با روشن ساختن نقش منفی ستیزه جوییهای قومی و مذهبی در عقب ماندگی جوامع اسلامی، مردم را از فرجام چنین اشتباه هایی آگاه سازند.

ص:120

_ حکومت الهی در قالب ولایت فقیه؛

_ ایران اسلامی، ام القرای اسلام؛

_ شعار «نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی».

ص:121

_ تقویت خردورزی در جامعه برای جلوگیری از رفتارهای نسنجیده با دیگر مذاهب.

_ توجه به هر دو جنبه اخلاقی و سیاسی وحدت برای تقویت هم گرایی در میان افراد جامعه (اتحاد ملی) و جلب توجه مسلمانان به اتحاد اسلامی (انسجام اسلامی).

ص:122

_ معرفی مسلمانان صاحب اختراع و اکتشاف و مسلمانان موفق در پیشههای مختلف.

_ مصاحبه با علما و مردم طرف دار وحدت.

_ برگزاری جلسههای کارشناسی در شبکه های برون مرزی و تخصصی، به دور از بحثهای بیفایده و فقط به منظور روشن شدن واقعیت ها و شبههزدایی درباره مذاهب اسلامی.

_ زیرنویس کردن آیات و احادیث و سخنان بزرگان درباره وحدت.

_ برگزاری مسابقه از کتاب های مرتبط با وحدت (از جمله کتاب حاضر).

_ برگزاری مسابقه از تفسیر سوره حجرات (تقویت اخلاق دینی).

_ پخش مداوم مهمترین فراز های دعاهایی همچون عرفه، مناجات شعبانیه و کمیل در شبکه های فرامرزی صداوسیما که اعتقادات واقعی تشیع را درباره توحید مطرح میکنند.

ص:123

به این منظور، محتوای برنامهها را در دو بخش سلبی (نبایدها) و ایجابی (بایدها) عرضه میکنیم:

محتوای برنامهها

سلبی (نبایدها)

ایجابی (بایدها)

الف) تمسخر گروههای قومی و مذهبی از نظر لهجه، پوشاک، خلق وخو و تقویت پیش داوری ها.

ب) پخش برنامههایی که «خاص گرایی» گروههای قومی _ مذهبی را تشدید میکند. (رشد و اعتلای فرهنگ ایران، حاصل تلاش یک گروه قومی خاص نبوده است).

ج) پخش برنامههایی که به تغییر نظام ارزشی «توده مردم» می انجامد. (ارزشهای مصرفی، خانوادگی، مذهبی و...).

د) پخش برنامههایی که به طرح الگوهای نامناسب برای توده مردم _ به ویژه برای نوجوانان و جوانان _

ص:124

میانجامد. برای مثال، معرفی جوانهایی که به عنوان الگو، خود دچار تعارض فرهنگی هستند.

ه_) پخش برنامههایی که برای هویت ملی، یا شاخص مذهبی قائل است یا شاخص ملی.

و) اختلاف در پیامهای رسانه های ارتباط جمعی (از جمله رادیو و تلویزیون) و نهادهای اجتماعی کننده (خانواده و مدرسه).

الف) گسترش روحیه احترام به گروههای قومی.

ب) پخش برنامههایی با این موضوع که چگونه ویژگیهای گروههای قومی مختلف در ایران، به رشد و اعتلای فرهنگ ایرانی کمک کرده است و خواهد کرد.

ج) گسترش درست ارزشهایی که کارکردهای مثبت در نظام اجتماعی ما دارد (روحیه قناعت، پرهیز از تجمل گرایی، ساده زیستی، تعاون و همکاری، انضباط اجتماعی و...).

د) شناخت و استفاده مناسب از رهبران محبوب گروههای مختلف که به فرهنگ خودی علاقهمند هستند و میتوانند دیدگاه گروههای مختلف اجتماعی را هماهنگ سازند.

ه_) پخش برنامههایی با این دیدگاه که هویت ملی ما دو شاخص دارد.

و) هماهنگ سازی در پیامهای وسایل ارتباط جمعی با نهادهای اجتماعی کننده (خانواده و مدرسه).

برای تدوین هرگونه راهکار رسانهای، (بیشتر از راه اقناع مخاطبان) باید دو دسته از عوامل فرهنگی را که در دریافت و پذیرش پیام مؤثرند، به درستی شناخت. بدون شناخت این عوامل، حتی اگر محتوای برنامهها هم خوب باشد ممکن است نتیجه دلخواه به دست نیاید. بنابراین، باید دید، مخاطبان در ردههای گوناگون، در چه شرایطی پیام برنامهها را می پذیرند یا به بیان دیگر در چه شرایطی دیدگاه آنها تغییر میکند.

البته در این زمینه، باید توان رسانهها را در تغییر دیدگاه توده مردم، واقع بینانه در نظر گرفت؛ چراکه این رسانهها در چارچوب شرایط فرهنگی و اجتماعی جامعه، پیام خود را انتقال میدهند و تأثیر آن شرایط، گاه حتی از پیام رسانهها نیز قدرت بیشتری در تغییر نگرشها دارد.

ص:125

ص:126

مردم از حکومت بود. در چنین شرایطی رژیم کوشید تا فرهنگی جدید باعنوان فرهنگ ملی حاکم گرداند، ولی به دلیل نادیده گرفتن دین به عنوان مهمترین مشخصه هویت ملی و بی توجهی به فرهنگهای قومی و تنوع فرهنگی، این تلاش به شکست انجامید و زمینهساز قیام مردم بر ضد رژیم شد.

البته در این میان، پیروی کورکورانه رژیم پهلوی از فرهنگ غرب و نیز فرصت طلبیهای فرهنگی _ ارزشی و اقتصادی نظام سرمایهداری نیز نقش داشت که به شکل گیری پدیده وازنش فرهنگی انجامید.

این پدیده میان گروههای «زورپذیر» با گروه های «مقاوم»، در برابر پذیرش الگوها و ارزشهای جدید اختلاف انداخت و در نهایت به وازنش عمومی از رژیم ختم شد. بحران ارزشی در جامعه نیز انقلابی نزدیک را در پی داشت.

سیاست گذاران رسانه در شیوه های ایجاد اتحاد و وفاق ملی، توافق آشکار دارند، ولی در اینجا میزان موفقیت آنها در هماهنگ سازی برنامههای رسانه با سیاستهای کلی را بررسی میکنیم.

نارسایی رسانه در زمینه برخورد با جریان های قومی را در محورهای زیر میتوان مشاهده کرد:

الف) چیرگی فرهنگ تهرانی در برنامههای صداوسیما باعنوان فرهنگ ملی:

با توجه به تولید بیشتر برنامههای شبکه سراسری در تهران، شرایط زندگی مردم تهران در برنامهها نیز نمود بیشتری دارد. این نکته از این نظر اهمیت دارد که اصطلاحات، تکیه کلام ها، نوع پوشاک، شکل میهمانیها و رفت وآمدها، نوع روابط خانوادگی، مشکلات آموزشی، مسائل کاری و شغل و درآمد، مسائل اقتصادی و هنری در تهران به دلایل مختلف، با دیگر مناطق کشور به ویژه شهرهای کوچک و

ص:127

روستاها تفاوت دارد. نمایش مداوم این نوع فرهنگ، این تصور را ایجاد می کند که فرهنگ ملی همان است که در برنامههای سراسری صداوسیما عرضه میشود، درحالی که فرهنگ شهر تهران از فرهنگ شهرهای بزرگ پیروی می کند.

ب) کم توجهی به مشترکات فرهنگ ملی با فرهنگ قومی:

یکی از راههای تقویت ارتباط فرهنگ ملی با فرهنگ قومی، توجه به مشترکات آنهاست. ارائه فرهنگ قومی به عنوان یک خرده فرهنگ، امری پسندیده است، ولی تأکید بر تفاوتهای آن با فرهنگ ملی، بدون توجه به نقاط مشترک، اقدام مثبتی نیست.

ج) توهینهای غیرمستقیم به فرهنگ های قومی:

گاهی برخی برنامهسازان و تهیهکنندگان به دلیل ناآگاهی یا هنجار شدن برخی کلیشههای تصویری و کلامی در حوزه فیلمنامهنویسی یا بازیگری و برنامهسازی، در برنامههای خود به تحقیر و تمسخر غیرمستقیم اقوام و قبایل و لهجههای گوناگون محلی میپردازند. برای مثال، نقش شخصیتهایی که موقعیت شغلی بسیار پایینی دارند یا از تعادل رفتاری و روانی برخوردار نیستند، به کسانی داده میشود که نوع پوشاک یا لهجه آنها، انتساب آنها را به یکی از گروههای قومی ایرانی نشان می دهد.

در پایان، توجه به این نکته ضروری است که پخش فیلمها و سریالهای ایرانی با محتوای ضعیف و جذابیت پایین، در برابر فیلمها و سریالها خارجی با جذابیتهای تصویری، میتواند ارزشهای تبلیغ شده در فیلمها و سریالهای خارجی را برتری دهد. همین جاست که ارزشهای فرهنگ غربی

ص:128

جای گزین ارزشهای ایرانی _ اسلامی می شود و به این ترتیب، میان پای بندان به ارزشهای خودی با پذیرندگان ارزشهای غربی اختلاف پدید میآید.

ص:129

ارسال کنند تا ان شاءالله منشوری جامع و کامل و متناسب با نیازهای این برهه از تاریخ که امت اسلام در آن به سر می برد، تقدیم جهان اسلام شود و یک گام به آرمان بلند تشکیل «امت واحده اسلامی» به معنای حقیقی آن نزدیک شویم.

بسم الله الرحمن الرحیم و الصلاة و السلام علی سید البشریه و مقتداها محمد النبی الامین و آله الطاهرین و صحبه المیامین و من تبعهم باحسان الی یوم الدین، اما بعد:

بر پایه ایمان به اینکه اسلام امانتی بر گردن مسلمانان است و دفاع از حریم و مقدسات آن بر همه واجب است، و با ملاحظه تأکید اسلام بر پای بندی به همه اموری که به وحدت اسلامی می انجامد، روابط برادرانه را بین آحاد امت برقرار می سازد؛ منطق عقلایی و زبان گفت وگو را ترویج می نماید و همکاری، همبستگی، همدلی و مصالح عالیه اسلام را تحقق می بخشد، و نظر به ابعاد تهاجم گسترده و ناجوان مردانه دشمنان اسلام، استکبار جهانی و صهیونیسم، بر فرهنگ، ارزشها، منافع و استقلال امت اسلامی و ضرورت بسیج همه نیروهای مادی و معنوی در برابر این تجاوزات و دشمنی ها، ما دانشمندان و متفکران امضاکننده این منشور، پس از آگاهی از گامهای ارزشمندی که علمای مسلمان در گذشته، در مکه مکرمه، امان و قاهره برداشتهاند؛ بر ایمان و پای بندی عمیق خود به مبانی، اصول و شیوه های زیر تأکید ورزیده و دیگران را به التزام به آن دعوت می کنیم.

مبانی

ص:130

یک: اسلام، دین خاتم و تنها راه اعتلای انسانیت و امانتی بر گردن مسلمانان است. بر مسلمانان است که آن را در همه عرصه های زندگی اجرا و از حریم و مقدساتش دفاع کنند و مصالح عالیه آن را بر تمامی مصلحت ها مقدم بدارند.

دو: قرآن مجید و سنت شریف نبوی، دو منبع اساسی قانون گذاری اسلام و دیگر آموزه های آن هستند و همه مذاهب اسلامی بر حجیت و حقانیت این دو منبع اتفاق نظر دارند و اعتبار دیگر منابع را برگرفته و مستند به این دو می دانند.

سه: ایمان به اصول و ارکان زیر، ملاک صفت مسلمانی افراد است:

اول _ ایمان به یگانگی خداوند متعال (توحید).

دوم _ ایمان به نبوت و حقانیت رسول اکرم حضرت محمد صلی الله علیه و آله و اینکه سنت آن حضرت، یکی از دو منبع اساسی دین است.

سوم _ ایمان به قرآن کریم، مفاهیم و احکام آن به عنوان منبع اول دین اسلام.

چهارم _ ایمان به معاد.

پنجم _ انکار نکردن مسلمات مورد اتفاق دین و تسلیم شدن به ارکان اسلام مثل: نماز، زکات، روزه، حج، جهاد و... .

چهار: مشروعیت اجتهاد و آزادی بحث و بررسی. اسلام راستین با به رسمیت شناختن اصل اجتهاد در چارچوب منابع اسلامی، اختلاف های فکری را پذیرفته است. پس بر مسلمانان است که تنوع اجتهادها را امری طبیعی بدانند و به رأی دیگران احترام بگذارند.

ص:131

پنج: وحدت امت اسلامی و پاسداری از مصالح و منافع عمومی مسلمانان، اصلی بسیار بااهمیت است و برادری اسلامی، پایه ای کلی برای نوع همکاری، تعامل و همبستگی بین مسلمانان به شمار می رود.

ص:132

داوری خود درباره اختلاف ها را از سطح ایمان و کفر به سطح درست و نادرست تغییر دهیم.

همچنانکه تکفیر دیگران به خاطر لوازم گفته یا رأی آنان که به گمان ما به انکار اصول دین منجر می شود، ولی خود آنان این لوازم را قبول ندارند، جایز نیست.

پنج _ برخورد محترمانه با اختلاف ها به عنوان نتیجه پذیرش تعدد اجتهاد در اسلام.

شش _ بی حرمتی نکردن به مقدسات دیگران. وقتی اسلام نوعی شکیبایی دینی را در مناسبات خود با دیگر ادیان توصیه می کند و از مسلمانان می خواهد که به مقدسات فکری و اعتقادی باطل دیگران بی حرمتی نکنند، به طریق اولی در مناسبات بین مسلمانان، به اصل پرهیز از بی حرمتی به مقدسات پیروان مذاهب اسلامی و احترام به اهل بیت پاک رسول الله و اصحاب راست کردارش را تأکید می کند.

هفت _ سازمانها و حکومت ها نباید با سوء استفاده از ضعف و نیاز افراد، مذهبی خاص را بر آنان تحمیل کنند، بلکه باید با به رسمیت شناختن مذاهب اسلامی معتبر بر اساس اصول یادشده، پیروان آنها را از تمامی حقوق شهروندی برخوردار سازند.

هشت _ آزادی در عمل به احکام شخصی. در مسائل مربوط به احوال شخصی، پیروان مذاهب اسلامی پیرو مقررات مذهب متبوع خود هستند، اما در امور مربوط به نظم عمومی، قوانین جاری کشور متبوع آنان حاکم خواهد بود.

ص:133

نه _ قرآن کریم، مسلمانان را به اصل گفتوگوی منطقی با دیگران به دور از هیاهو و ایجاد ترس و به هدف دستیابی به حقیقت دعوت کرده است. بنابراین، بر مسلمانان به طریق اولی واجب است اختلاف ها و درگیری های خود را از طریق گفت وگوی مسالمت آمیز و رعایت آداب منطقی و اخلاقی آن حل کنند و گامهای مؤثر و راه گشا در این زمینه بردارند. آنان باید به بعد عملی تقریب و تبلور ارزشهای آن در زندگی اهتمام داشته باشند.

ده _ ما خواهان بسته شدن راه بحث و بررسی در جنبه های تاریخی، عقیدتی و فقهی مورد اختلاف بین مسلمانان نیستیم، ولی بر این باوریم که این پژوهش ها باید با کمک متخصصان و با تکیه بر روح برادری، بی طرفی و حقیقت جویی انجام شود. بنابراین، شایسته است مراکزی خاص برای گفت وگو در مسائل عقیدتی، فقهی و تاریخی پایه گذاری شود.

یازده _ آموزش فقه وحدت اسلامی، آداب اختلاف، مناظره هدفمند و فقه، کلام و تفسیر موضوعی و تطبیقی در فضایی از احترام متقابل و به دور از خرده گیری از آرای یکدیگر، در حوزه ها و مراکز علمی.

دوازده _ احیای مکتبهای تربیتی پای بند به کتاب و سنت، به عنوان راهی برای کاهش گرایشهای مادی افراطی و راهی جهت پیش گیری از فریب مسلکهای نوظهور و ناآگاه در برابر اصول اسلامی.

سیزده _ اهتمام علمای مذاهب به ترویج شیوه میانه روی با به کارگیری همه ابزارهای علمی، دیدارها، سمینارهای علمی _ تخصصی، کنفرانس های عمومی با استفاده از مؤسسه های تقریبی و با هدف تصحیح نگاه به مذاهب اعتقادی، فقهی و تربیتی به عنوان شیوه های گوناگون اجرای اسلام و اینکه اختلاف بین

ص:134

مذاهب، اختلاف تنوع و تکامل است، نه اختلاف تضاد و نیز ضرورت شناخت ویژگیها و امتیازهای هر یک از مذاهب و آشنایی با ادبیات آنها.

چهارده _ رویارویی با مکتب ها و گرایش های فکری تندرو که با کتاب و سنت در تعارض قرار دارند. همان گونه که افراط جایز نیست، تفریط و پذیرش هر دعوت مشکوکی نیز درست نیست؛ باید ضوابط ذکرشده در بندهای گذشته را به عنوان شرایطی برای استحقاق نام اسلام بر گروهها و گرایش ها در نظر داشت.

پانزده _ تأکید بر مسئولیت ناپذیری مذاهب اعتقادی، فقهی و تربیتی در برابر کارهای اشتباهی که پیروان آنها مرتکب می شوند، مثل کشتار بی گناهان، هتک آبرو و حیثیت افراد، نابودکردن سرمایه ها و ضرورت اتخاذ تصمیم هایی برای جلوگیری از اعمالی که شکاف بین مسلمانان را بیشتر می کند و بدون هیچگونه مجوز شرعی، کفر و گمراهی را به مسلمانان نسبت می دهد.

و نیز تلاش برای حذف همه کارهای تحریککننده و فتنهانگیزی که به مثابه گناهی کبیره، مایه خشم مسلمانان و پراکندگی آنان می شود.

شانزده _ صدور فتوا باید تنها در انحصار کسانی باشد که در شناخت کتاب خدا و سنت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و علوم مربوط به آن مثل فقه و اصول، تخصص داشته، توانایی استنباط احکام شرعی را از منابع آن دارا باشند و نیز به موضوع ها، اوضاع و احوال مردم و مقتضیات زمان آگاه باشند.(1)

ص:135

دکتر یوسف قرضاوی رئیس اتحادیه جهانی علمای اسلام (سنی)، در گفت وگوی مشترک تلویزیونی با آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی از شبکه الجزیره، هشت قضیه را در مسیر تفاهم شیعه و سنی قابل طرح دانست:

قضیه تکفیر: در اینجا یک قضیه مهم مطرح است و آن قضیه، قضیه تکفیر است. ما میخواهیم که اسلام همان گونه که یک اسلام واحد بوده است، یک اسلام واحد بماند و متأسفانه کسانی هستند که می گویند ما هیچ اجماعی و هیچ تفاهمی با اهل تسنن نداریم. ما مخالف این قضیه یعنی قضیه تکفیر هستیم و کافی است که فرد مسلمان بگوید «اشهد ان لا اله الا الله و اشهد ان محمد رسول الله». این یک قضیه است.

منع طرح عمومی اختلافات: اما قضیه دوم آن است که اختلافات اهل تشیع و اهل تسنن نباید در حضور عامه و در مساجد مطرح شود، بلکه باید تنها متخصصان و کارشناسان درباره این اختلاف ها بحث و گفت وگو کنند.

محبت اهل سنت به اهل بیت(علیهم السلام ): اما قضیه سوم، مسئله خلفا و اهل بیت است. اهل تسنن عاشق اهل بیت هستند و کسی از اهل تسنن نیست که این عشق و محبت را نسبت به خاندان اهل بیت پیامبر نداشته باشد. چه کسی از اهل تسنن وجود دارد که حضرت علی(ع)، این شمشیر برّنده خداوند را دوست نداشته باشد؟ چه کسی از اهل تسنن، حسن و حسین (ع) نوه های پیامبر اکرم را دوست ندارد؟ چه کسی زین العابدین(ع) را دوست ندارد؟

لزوم احترام به صحابه: مشکل ما با اهل تشیع و مخالفت ما با آنها، درباره صحابه پیامبر است. من همچنان بر حساسیت این موضوع تأکید و اصرار دارم. ممکن نیست که ما دست در دست هم بگذاریم و شما همچنان بگویید

ص:136

لعنت الله علی ابوبکر، عمر و عایشه. اینان شاگردان رسول اکرم و نزدیکان وی هستند و لازم است به آنها احترام بگذاریم؛ این احترام گذاشتن برای همه صحابه پیامبر که در قرآن کریم نیز اشاره صریح و مستقیمی به آنها شده، لازم و ضروری است. چه کسی ایران را از پرستش آتش آزاد ساخت؟ همین صحابه پیامبر بودند، چه کسی مصر را از پرستش بتها رها ساخت؟ همین صحابه پیامبر بودند. لازم است تمامی این بی حرمتیها نسبت به خلفا متوقف شود.

لزوم شرکت در جلسات وحدت آفرین: اما مسئله دیگر، مسئله نشست اخیر مکه است که ضروری بود تمامی علمای دینی اهل تشیع و اهل تسنن در آن شرکت کنند و پیش نویس یا قطع نامه یا توافق نامه این نشست را امضا کنند، اما متأسفانه دیدیم که هیچ یک از علمای شیعه بزرگ عراق در این نشست حضور به هم نرساندند.

استمرار فعالیت گروه های مرگ در عراق: مسئله دیگر، حوادث عراق است. گروه های مرگ و کشتار در عراق همچنان به کار خود ادامه می دهند و مردم را به ترک منازل و مناطق مسکونی خود مجبور می کنند.

تعطیلی برخی مساجد در عراق: در عراق مساجدی هستند که بسته شده اند و مساجدی هستند که به تسخیر درآمده اند و موضوع دیگر که لازم است به آن اشاره کنم، آن است که ما مخالف هرگونه تقسیم کشور و تجزیه عراق هستیم.

لزوم مخالفت با تجزیه طلبان: کسانی هستند که می خواهند کشورهای اسلامی را تقسیم و تجزیه کنند، میخواهند عراق را به چندین عراق و مصر را به

ص:137

چندین مصر و سوریه را به چندین سوریه تبدیل کنند. لازم است با این گونه طرحها مخالفت کنیم و در برابر هرگونه طرحی در زمینه تقسیم و تجزیه این کشورهای اسلامی بایستیم.(1)

ص:138

ص:139

3. سایت خبری تقریب (http://www.taghribnews.com) این سایت اخبار مهم مرتبط با مبحث تقریب را ارائه می دهد. بسیاری از این خبرها، اهمیت پژوهشی دارند.

4. فروغ وحدت، مجله علمی پژوهشی، دانشگاه مذاهب اسلامی. (متن کامل این مجله در اینترنت، سایت دانشگاه مذاهب اسلامی (http://www.islamicmazaheb.ac.ir) ارائه می شود.) مقالههای علمی این مجله برای کارهای پژوهشی مفید خواهد بود.

5. وزارت ارشاد اسلامی، کتاب وحدت، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، 1362.

6. اکبر هاشمی رفسنجانی، همبستگی امت اسلامی، تنظیم: جلال میرآقایی، چاپ اول، 1379، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، مجموعه حاضر مشتمل بر سخنرانی های آیت الله هاشمی رفسنجانی در سیزدهمین کنفرانس بینالمللی وحدت اسلامی است که در سال های مختلف از سوی مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی برگزار گردیده است. از جمله موضوعهای مطرح شده در این سخنرانی ها عبارتند از: «موانع اتحاد», «ریشه های دین داری», «خطر استکبار», «محورهای وحدت», «توانمندی های جهان اسلام», «برداشت های گوناگون از اسلام» و «مسئله فلسطین».

7. آوای وح__دت، تنظیم: محمد سعید معزّ الدین، چاپ اول، 1374.

این کتاب، دربردارنده تعدادی از مقالههای برگزیده فارسی کنفرانس هفتم وحدت اسلامی باعنوان مبانی تقریب است که در سال 1373 برگزار شد. برخی عنوان این مقالهها بدین قرار است: وحدت در «اندیشه امام خمینی رحمه الله »

ص:140

از سید احمد خمینی، «جایگاه اهل بیت(علیهم السلام ) در جوامع اسلامی» از محمد واعظ زاده خراسانی، «بنیان های عقیدتی و سیاسی وحدت اسلامی» از کلیم صدقی، «مبانی و منابع مشترک اجتهادی» از سیدجمال موسوی اصفهانی، «ولایت فقیه از دیدگاه مذاهب اسلامی» از محمدصادق مزینانی، «هم گرایی و واگرایی در منابع و روش های اجتهادی» از هادی تهرانی.

8. جمعی از اندیشمندان جهان اسلام، هم بستگی مذاهب اسلامی، ترجمه و نگارش: عبدالکریم بی آزار شیرازی، چاپ اول، 1377.

کتاب حاضر، گرد آمده از بخشی از مقالات ترجمه شده رجال دارالتقریب برگرفته از کتاب دعوة التقریب من خلال رساله الاسلام، به همت محمد محمد المدنی و مجلة (رسالة الاسلام) است. پس از مقدمه مترجم، نخست مقدمه دعوه التقریب به قلم محمد محمد المدنی و سپس تاریخچه فشرده تقریب از شیخ محمود شلتوت آمده است. آنگاه کتاب در پنج بخش سامان می یابد. اول: دعوت کنندگان به تقریب، دوم: هدف تقریب، سوم: راه تقریب، چهارم: تقریب در مسائل اختلافی، پنجم: مقالاتی در فتح باب اجتهاد و موضوعات دیگر.(1)

9. لطف علی لطیفی پاکده، چشمه های معرفت در گفتمان رهبری: کتاب ششم: اتحاد ملی، تهران، سازمان بسیج دانش آموزی، 1386.

10. ________________________ ، لطف علی لطیفی پاکده، چشمه های معرفت در گفتمان رهبری: کتاب هفتم: انسجام اسلامی، تهران، سازمان بسیج دانش آموزی، 1386.

ص:141

ص:142

3.محمدرضا حکیمی، «ملت های مسلمان! متحد شوید»، ترجمه: محسن حیدری، 26 بهمن 1383، سایت شریف نیوز.

4.سعید عطاریان، «وحدت و چالش های هم گرایی»، 2/9/1386، (سایت تقریب).

5.علی رضا سبحانی، «از منظر حضرت آیت الله سبحانی: همکاری های علمی میان دانشمندان شیعه و سنی»، فصل نامه کلام اسلامی، ش 53، (سایت تقریب).

6.سعید طاوسی مسرور، «امام سجاد(ع) در ذهن و زبان اهل سنت»، 24/5/1386، (سایت تقریب).

7.حامد نظرپور، «ضرورت وحدت امت اسلام در نگاه آیت الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی»، مجله علمی پژوهشی فروغ وحدت، دانشگاه مذاهب اسلامی، سال دوم، دوره جدید، شماره 6، زمستان 1385.

ص:143

2.سایت مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی (www.taghrib.ir)

3.سایت خبری تقریب (http://www.taghribnews.com)

4.سایت خبرگزاری فارس.

5.سایت آفتاب.

6.سایت بازتاب. (org. http://www.baztab)

7.سایت استاد حجت الاسلام محسن قرائتی، (http://qaraati.net/tafsir) (تفسیر نور)

8.سایت دانشگاه مذاهب اسلامی (http://www.islamicmazaheb.ac.ir)

9.سایت غدیر (http://www.ghadeer.org)

10.سایت نقد وهابیت (http://salaf.blogfa.com)

ص:144

5.نرم افزار فهرست موضوعی بحارالانوار، مرکز تحقیقات کامپیوتری حوزه علمیه قم، 1427 ه_ .ق (عربی).

6.نرم افزار منتخب میزان الحکمه، مرکز تحقیقات دار الحدیث، قم، 1385 (عربی با ترجمه فارسی).

7.نرم افزار فروغ بی پایان، فهرست تفصیلی مفاهیم قرآن کریم، عبدالمجید معادی خواه، نسخه 1 و 2.